معرفت فلسفی

«الحمدللّه الذی کائن لا عن حدث، موجودٌ لا عن عدم، مع کل شی‏ءٍ لا بمقارنة،و غیر کل شی‏ءٍ لا بمزایلة، فاعل لا بمعنی الحرکات و الآلة، بصیرٌ اذ لا منظورالیه من خلقه، متوحد إذ لا سکن یسنأنس به و لا یستوحش لفقده.»[1]

با حمد و سپاس خداوند واحد سرمد و با صلوات بر رسول خاتم اعظم و اهل‏بیت طاهر ومطهّرش، هیجدهمین شماره «معرفت فلسفی» را با این امید به پیشگاه خوانندگان فرهیخته وگرانقدر تقدیم می‏داریم که توانسته باشیم در گسترش و تعمیق دانش و معارف اسلامی گام‏هاییبرداشته باشیم. در این شماره مقالاتی در باب فلسفه، منطق، معرفت‏شناسی و فلسفه حقوق گردهم آمده که اهمّ محورها و موضوعات آن به اختصار به قرار ذیل است:

نویسنده محترم مقاله «حکمت فردیدی» ابتدا به معرفی اجمالی سیداحمد فردید و مهم‏ترینآثار و شاگردانش پرداخته، تفاوت اندیشه‏های او با فیلسوفان و متفکران سنّتی و متجدّد راخاطرنشان ساخته است. به نظر نویسنده محترم محور تفکر فردید پرسش در باب «وجود» و«تاریخ» بوده و چهار مؤلفه مهم اندیشه او عرفان اسلامی، به ویژه نظریات محی‏الدین عربی،فلسفه هایدگر، مبادی اسم‏شناسی یا علم‏الاسماء و قرآن کریم است. تفکیک وجود از موجود وتأکید و توجه به وجود از بارزترین اندیشه‏های متافیزیکی فردید است. به نظر فردید «مابعدالطبیعه نه تنها از حقیقت وجود، بلکه از حقیقتِ حقیقت نیز غفلت کرده است. به عبارت دیگر، حقیقت نه مطابقت ذهن با خارج است نه مطابقت خارج با ذهن، بلکه حقیقت تجلّینامستوری غیب هویت وجود و کشف حجاب هویت غیب است.» بحث از معرفت در حکمتاُنسی و نقد منطق ارسطویی، حکمت تاریخ، ادوار تاریخ، اسم‏شناسی غرب و انقلاب اسلامی ازدیگر محورهای این مقاله است. نقد آرای فردید در محورهای متافیزیک، تأثیرپذیری وی ازآرای هایدگر، معرفت‏شناسی و تاریخ بحث‏های پایانی این مقاله را به خود اختصاص داده‏اند.

سرنوشت انسان پس از مرگ، از مهم‏ترین و دیرپاترین دغدغه‏های بشر بوده و نظریاتگوناگون در این باب ارائه شده است. در مقاله «براهین ابطال تناسخ در حکمت متعالیه» نویسندهمحترم پس از بیان معنای تناسخ و انواع آن، تلاش نموده است تا براهین ابطال تناسخ از منظرملّاصدرا را بیان و بررسی نماید. وی در ضمن این مقاله مبانی نادرست تناسخ را این‏چنینبرشمرده است: 1. انحصار عوالم در دو جهان مادی و عقلی؛ 2. تبعیت نفس از بدن؛ 3. امتناعتجرّد نفس؛ 4. فرق معاد با تناسخ؛ 5. احتمال زیادت و نقصان.

در مقاله «معرفت حصولی؛ ویژگی‏ها، اقسام و تمایزها»، نویسنده محترم با اشاره به این نکتهکه علم و معرفت مساوق حضور است و هر علمی در واقع حضوری است، جهت و دلیل تقسیمعلم به حضوری و حصولی را بیان نموده و آن را تقسیمی نسبی و قیاسی می‏داند. از این‏رو، بهپاسخ این پرسش پرداخته که آیا مغایرت علم حضوری و حصولی اعتباری است یا حقیقی؟ بهنظر وی مراد از اعتباری در این پرسش باید «قیاسی» باشد که خود حیثیتی واقعی است نه فرضی.در ادامه این مقاله ویژگی‏های معرفت‏شناختی علم حصولی بیان شده و بحث از حکایت‏گری درعلم حصولی با این پرسش همراه شده است که آیا حکایت‏گری مفاهیم و تصورات بالقوّه وشأنی است یا بالفعل؟ اقسام علم حصولی، تعریف تصور و تصدیق، تمایز تصور، مفهوم و دیگرواژه‏های همگن، تمایز تصدیق و قضیه، تمایز تصدیق و اعتقاد از دیگر مباحث مطرح در اینمقاله هستند.

جهان کی و چگونه خلق شده است؟ آیا از عدم به وجود آمده و مراحلی داشته است؟نویسنده محترم مقاله «پیدایش جهان از منظر افلاطون» تلاش نموده است آرای افلاطون در این‏باره را واکاوی نماید. وی ابتدا به تشریح نظریه جهان‏شناسی افلاطون پرداخته، مراحلپیدایش جهان از منظر او را در ده مرحله بیان داشته است. نکته درخور توجه استفاده ازمحاسبات ریاضی و نمودار توسط نویسنده محترم برای اثبات این مراحل است.

آیا تقسیم برهانی به «لمّی»، «انّی مطلق» و «دلیل» درست است؟ نویسنده محترم مقاله«ذوات‏الاسباب در منطق» درصدد است با بررسی مفاد این قاعده نسبت آن را با یقین‏بخشیبرهان انّی آشکار ساخته، درستی تقسیم مذکور را نشان دهد. وی ابتدا پس از معرفی اوّلیات وغیر اولیات قاعده ذوات‏الاسباب را با توجه به عبارت شیخ‏الرئیس بررسی نموده است. سپس بهنظر محقق طوسی در باب منشأ یقین و نظر ابن‏سینا درباره یقین به «غیر ذی سبب نظری» اشارهکرده است. در ادامه امکان یا امتناع یقین به ذی‏سبب از راه غیر سبب، امکان یا امتناع یقین بهذی‏سبب از راه معلول و از راه برهان انّی مطلق، امکان یا امتناع یقین به غیر ذی‏سبب و قاعدهذوات‏الاسباب و تجربیات را بررسی نموده است. وی در پایان چنین نتیجه گرفته است که طرحقاعده ذوات‏الاسباب برای این است که نشان داده شود: برهان غیرلمّی در شرایط خاص، برهاناست و در غیر آن شرایط برهان نیست.

نویسنده محترم مقاله «کواین و اشکالات او به منطق موجّهات» ابتدا ضرورت منطقی و امکانمنطقی و ضرورت و امکان متافیزیکی و نسبت میان ضرورت و امکان منطقی و متافیزیکی راتوضیح داده است. سپس به تفصیل اشکالات کواین بر منطق موجّهات را مطرح ساخته و هر یکرا به بررسی و نقد نموده است. وی اشکالات کواین بر منطق موجّهات را چنین شماره کردهاست: 1. زبان منطق موجّهات مصداقی نیست؛ 2. منطق موجّهات ما را وادار به پذیرش ذاتباوری می‏کند؛ 3. ذات باوری دارای مشکلاتی است که جز سردرگمی، چیزی به دست نمی‏دهد.

نسبت میان حق و تکلیف چیست و چگونه است؟ پاسخ به این دو پرسش محور اصلی مقاله«حق و تکلیف و تلازم آنها» است. نویسنده محترم این مقاله ابتدا به معناشناسی واژه حق وتکلیف پرداخته و سپس صور ممکن تلازم حق و تکلیف را تبیین نموده است. وی تلازم حق وتکلیف را در دو ناحیه مطرح کرده است. الف) استلزام حق نسبت به تکلیف؛ ب) استلزام تکلیف نسبت به حق. وی در بحث استلزام حق نسبت به تکلیف نظریه هوفلد و تقسیمات چهارگانه ویدر باب حق را به تفصیل بیان و بررسی و نقد کرده است.

در پایان ضمن تقدیر و سپاس از همه فرهیختگان و عزیزانی که ما را در ارائه این مجموعهیاری رساندند، همچون همیشه یادآور می‏شویم که پیشنهادها و نقدهای سازنده خوانندگانگرانقدر را موجب پویایی و کمال نشریه می‏دانیم.

پی نوشت

[1]ـ نهج‏البلاغه، خ 1.