معرفت فلسفی

معرفت فلسفی: لطفاً بفرمایید ادلّه یا علل مخالفت برخی اندیشمندان مسلمان با فلسفه چه بوده است؟

آیت اللّه مصباح: پاسخ دادن به چنین سؤالی به صورت قطعی، مضبوط و مستند، دست کم از مثل بنده ای ساخته نیست، و دقیقاً برایمان روشن نیست که در صدر اسلام فلسفه چگونه وارد حوزة فرهنگ اسلامی شد و چه مطالبی از فلسفه در محافل علمی و فلسفی شیوع پیدا کرد و متدیّنان و متصدّیان امور علمی و فرهنگی، که تقریباً به دو دسته تقسیم می شدند اگر اصحاب حدیث را قسم سومی حساب کنیم، سه دستة آن ه چه تلقّی ای از فلسفه و مباحثی که از مغرب زمین و یونان نقل شده داشتند. این ها به درستی برایمان روشن نیستند. گوشه و کنار، از احادیث و تواریخ، از گفت وگوهایی که گاهی مطرح می شدند و سؤالاتی که از ائمّة اطهار (علیهم السلام) می کردند و حتی این سؤال ها از زمان امیرالمؤمنین (علیه السلام) شروع شده بودند مثل قضا و قدر و امثال این ها، نکاتی به دست می آید که پاسخی ظنّی می توان ارائه کرد، بخصوص اگر این پاسخ را با یک تحلیل همراه کنیم تا جواب تحلیلی بدهیم که قابل قبول تر باشد. مفروض چنین است:

عامل اوّل، مخالفتی است که از سوی مسلمانان با فلسفه شده و قطعاً برای حسن نیّت و دفاع از اسلام بوده است. نفی استثنا نمی کنیم. شاید گوشه و کنار، دلایل دیگری هم باشند، ولی حسن ظنی که ما به دانشمندان اسلامی داریم این است که به هر صورت، به عنوان دفاع از اسلام و جلوگیری از انحراف در فکر اسلامی و التقاط در عقاید اسلامی با فلسفه مخالفت می کردند، ولی همیشه حسن نیّت کافی نیست. برای اینکه انسان مسیر صحیحی را طی کند، باید شرایط خاص کار را هم در نظر بگیرد. وقتی انسان دربارة فکری که مفرض این است که فکر بیگانه ای است، قضاوت می کند، اول باید سعی کند فکر را درست، آن طور که گوینده در نظر داشته است، بشناسد و تشخیص دهد تا مطمئن شود که مقصود گوینده چه بوده و متقابلاً در بستر فرهنگ و منابع اسلامی، جای مناسبش را پیدا کند که در مقابل آن، آیا در منابع اسلامی، چیزی مخالف این اندیشه وجود دارد یا نه. پس از اینکه انسان اطمینان پیدا کرد که مراد متکلّم چه بوده و مطمئن شد که این مطلب با مبانی، منابع، عقاید و معارف اسلامی سازگار نیست، باید درصدد پاسخ گویی برآید، آن هم به روش معقول و مقبول. ما احتمال می دهیم که مخالفت با فلسفه از صدر اسلام شروع شده است، البته در زمان امیرالمؤمنین (علیه السلام) روشن نیست که اصلاً لفظ «فلسفه» وجود داشته و به کار می رفته است یا نه، ولی بعدها هم دهریان، هم مانویان و هم زنادقه و در زمان خلفای بنی عبّاس، بخصوص در زمان مأمون، کتاب های فلسفه ترجمه شدند و فلسفه به این اسم شناخته شد.

ممکن است یکی از علل اینکه دانشمندان اسلامی با این فلسفة وارداتی مخالفت کردند، این باشد که آن افکار درست تبیین نشدند و طبیعی است که وقتی علمی اصطلاحات پیچیدة دور از ذهن و دور از فهم متعارف دارد، درک درست مضمون آن و مراد کلام و مراد گوینده اش آسان نباشد، و مترجمانی که آن را از زبان دیگر و از فرهنگ دیگر نقل کرده اند، نتوانسته باشند مراد گویندگان اصلی را درست تبیین کنند و معادل های گویایی برایش پیدا کنند. این محتمل است. البته دلیل متقنی برای مطلب نداریم، اما حدس بعیدی هم نیست که چنین اتفاقی افتاده باشد.

عامل دوّم، برخورد سطحی و ساده با این گونه مطالب از سوی اندیشمندان مسلمان است. احتمال می دهیم که این امر به دلیل کاستی های موجود در نقل مطالب واقع شده باشد؛ مطالب درست نقل نشده باشند. از سوی دیگر، این ها خیلی سطحی با آن برخورد کردند و شاید دنبال این نرفتند که مقصود اصلی گویندگان آن را درک کنند و چه بسا احتیاج داشت به اینکه چون اصطلاحات خاصی در آن بود، نزد یک استاد بروند و آن ها را بخوانند و تفسیرش را سؤال کنند. ولی چه بسا در بعضی از موارد این کارها انجام نشد و همین که اصطلاحی به گوش آنان می خورد، آن را به همان مفهوم عرفی در ذهن خود حمل می کردند و این موجب سوء تفاهم شد.

عامل سوم این است که، مکاتب فلسفی مختلف بودند؛ گاهی مطلبی از فلسفه ای یا فیلسوفی نقل می شد که با نظر فلاسفه دیگر تفاوت داشت، امّا اتفاقاً آن مترجم یا ناقل به خاطر اینکه گرایش خاص خودش را داشت، وقتی کتابی به دستش می رسید و مطلبی در آن نوشته شده بود که آن مطلب فی حد نفسه غلط بود، به خاطر مسامحة در نقل، آن مطلب غلط به عنوان فلسفه شناخته می شد و در محافل علمی و فرهنگی منتشر می شد؛ وقتی سؤال می کردند که از کجا آمده؟ در قرآن که نیست، در کلام پیامبر هم نیست، پس چیست؟ می گفتند: فلسفه است. به همین دلیل، از ابتدا، فلسفه به عنوان این گونه افکار شناخته می شد. به هر حال، می دانیم که بعضی از حرف هایی که حتی فلاسفة مشهور و بزرگان فلاسفة یونان می زدند، به گونه ای نبود که صد در صد با مطالب اسلام موافق باشد، شاید گاهی هم صد در صد مخالف بود، ولی وقتی این مطالب نقل می شدند، در میان همة مسایل مطرح در این گرایش علمی (فلسفه) و مطالب جدید، آنچه جلب توجه می کند نظریاتی هستند که مخالف با عقاید اسلامی اند و در نتیجه، فلسفه به همین عنوان شناخته می شود. این مطلب از کجا آمده؟ از فلسفه؛ سخن فیلسوفان است. پس فلسفه چیزی است که مخالف با عقاید دینی است! می توان حدس زد که این چند عامل دست به دست هم داده و سابقة بد و زمینة نادرستی از فلسفه در میان بسیاری از اندیشمندان مسلمان به وجود آورده اند.

معرفت فلسفی: مجموعة مخالفت ها با فلسفه به عنوان یک پدیدة اجتماعی، نیازمند تبیین است. در علوم اجتماعی، وقتی به تبیین مباحث اجتماعی می پردازند، هم از دلیل بحث می کنند و هم از علت. برداشت ما از سخنان حضرت استاد این است که دلیل مخالفت با فلسفه در عالم اسلام، دفاع از اسلام و انگیزة حفظ کیان اسلام بوده است، اما این دلیل برخاسته از مجموعة عللی بوده است: عدم تبیین درست مباحث فلسفی، سطحی نگری مخاطبان فلسفه، اختلاف بین مکاتب فلسفی و برخی مطالب فلسفی که مخالف با باورها و ارزش های اسلامی بوده اند.

آیت اللّه مصباح: اگر منظور از «دلیل» را «انگیزه» بدانیم، در نکته ای که ابتدا عرض کردم بدون شک، انگیزة مخالفت ها، حفظ اصالت فکر اسلام، دفاع از اسلام، جلوگیری از التقاط و مانند این ها بود. سایر چیزها را می توانیم از علل بشماریم. اما به اصطلاح دیگری، می توان «علل» و «ادلّه» را از همدیگر تفکیک کرد: از چند موردی که عرض کردم، سوء نقل و عدم دقت را می توان از جملة علل در نظر گرفت و نادرستی بعضی از افکار فلاسفه را از دلایل این مخالفت برشمرد. این بستگی دارد به آنکه «دلیل» و «علت» را چگونه تعریف کنیم.

استاد ممدوحی: آنچه را حضرت استاد فرمودند مکفی است، ولی آنچه به نظر بنده می رسد این است که اگرچه اسم «فلسفه» در صدر اسلام نبوده، اما بسیاری از مضامین آن وجود داشته است؛ مثلاً، در نهج البلاغه، امیرالمؤمنین(علیه السلام) «جوهر» و «عرض» را معنا می کند، یا مثلاً، بعضی چیزها را از مبدأ متعال دفع می کند: «و بتجهیره الجواهر عُرفَ اَن لاجوهرَ له و بتعیینه العین عُرفَ ان لا عینَ له.» از این معلوم می شود که مقولات فلسفی همان وقت هم مطرح بوده که خود امیرالمؤمنین(علیه السلام) آن ها را ذکر کرده است. البته، «تجهیر الجواهر» یا «تعیین العین» از برکات ادبی نهج البلاغه است، اگرچه ممکن است به اسم، به عنوان مباحث فلسفی شناخته نشود. ردّ دهریان (مثل صائبان) هم در روایات امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده است. پس فلسفه کمابیش در اوایل مطرح بوده، اگرچه اسم «فلسفه» را نداشته است. به تدریج، پس از انتقال فلسفة یونان علتش فلسفة یونان بوده یا به هر حال، چیزی دیگر برخی از دهریان به صورت علنی در مقابل اسلام ایستادند؛ مثل ابوشاکر دیسانی، ابن ابی العوجاء و ابن مقفّع، که همین ذهنیت مسلمان ها را نسبت به این فن مشوب کرد، به طوری که هر وقت می گفتند «فلسفه»، از آن «دهریه» تلقّی می شد. این موجب می شد که احتیاطی در علمای مسلمان آن روز انجام بگیرد و به همین دلیل، برخی هم علی الاطلاق فلسفه را به «الحاد» و «زندقه» و مانند آن متهم می کردند. در روایات هم در بعضی جاها، فلسفه طرد شده که البته سند بعضی از این احادیث ضعیف است. سند بعضی از آن هایی هم که تا حدودی قابل اعتنا بود، ناظر به مطالبی بوده که به عنوان دهریان و فیلسوف زمان شناخته می شدند؛ مثلاً، کندی، که به «فیلسوف عرب» معروف بود، اگرچه با اشارة امام (علیه السلام) مسلمان و هدایت شد، ولی ابتدا تناقضات القرآن را نوشت.

اما همان گونه که استاد محترم فرمودند، اینکه گاهی برخی علما در این زمینه ها از خودشان اگر نگوییم تنگ نظری احتیاط زیادی نشان می دادند؛ البته احتمال بدی نقل و احتمال تلقّی خاص آن ها در این زمینه مؤثر بوده ولی جلوگیری از آن ها فوایدی هم داشته است: اجازه نمی دادند که افراد یله و رها هر چه می خواهند بگویند؛ متفکران این باب، از ترس اینکه مبادا متهم شوند، قدری احتیاط می کردند و علت اینکه فلسفة ما به صورت فلسفة غربی در نیامده و فرد محور نشده این بزرگان در حرف زدن و ابراز عقیده و فکر کردن، احتیاط بیشتری از خود نشان دهند. بنابراین، از زمانی که فلسفه وارد حوزة اسلامی شد، در بین فلاسفة مسلمان، حرفی که تعارض و تعاند داشته باشد، یا نداریم یا خیلی کم داریم؛ گرچه همان ها را هم بعضی ها نپسندیده اند وتلقّی به خلاف کرده اند، اما همان احتیاطاتی که بعضی از علما می کردند، در جلوگیری از اینکه هر کس هر چه خواست بگوید، بی تأثیر نبود. ولی در هر حال، تنگ نظری هایی هم وجود داشت. متأسفانه بعضی ها خودشان را معیار معارف الهی و اسلامی می دانند؛ مثل اینکه هر چه من نفهمیدم، پیامبر هم آن را نگفته، یا خلاف گفتة پیامبر است؛ توجه نمی کردند که فلان مطلب مخالف ذهن آن هاست، نه مخالف دین. فرض کنید وقتی قرآن می گوید معاد چنین است، نمی توان در مقابل آن ایستاد و طعنه زد. اما اگر گفت قرآن دربارة معاد این گونه می گوید، من این را استظهار می کنم، استظهارات از قرآن الی ماشاءالله زیادند. نمی توان شخصی را به محض آنکه خلاف استظهار دیگری حرفی زد، متهمکرد. این تنگ بینی و تنگ نظری ها بود و ضرر آن هم کم نبود، اگر چه منفعت یک طرفه هم داشتند. در هر حال، سرّ اختلاف علمای اسلام با فلسفه، این است که از فلسفة آن وقت، با وجود ملحدان و منکران، تلقّی نوعی ضدیت با دین می کردند. این بر خلاف آن چیزی است که در اروپا اتفاق افتاد. آن ها در حقیقت دیدند که یک سلسله مسائلی از فلسفه آمده که با ضروریات دین ناسازگاری صددرصد دارد. در نتیجه، از فلسفه تلقّی الحاد کردند.

نکتة دیگر هم همین است که استاد محترم فرمودند که مطالب درست ترجمه نشده بودند و گاهی هم تلقّی ها ضعیف بودند.

استاد فیّاضی: برای مجسّم کردن بیانات دو بزرگوارعرض می کنم که وقتی حتی به امروزی هایی که با فلسفه مخالفت می کنند نگاه می کنیم، می بینیم یکی از عواملی که این ها با فلسفه مخالفت می کنند انگیزه ای است که خلفای جور از آوردن فلسفه داشتند. آن ها فلسفه را به جامعة اسلامی آوردند، نه به قصد خیر، بلکه برای اینکه مکتبی را افتتاح کنند که افراد طالب علم و کسانی را که اهل تفکر و تأمّل بودند دور خود جمع کنند و مکتبی در مقابل مکتب اهل بیت (علیهم السلام) تاسیس کنند. حتی امروز هم کسانی که با فلسفه مخالفت می کنند، انگیزه ای را که آن ها از آن کار داشتند، مطرح می کنند و می گویند: این علمی است که برای بستن درِ خانة اهل بیت (علیهم السلام) آمده است و به این نکته توجه نمی کنند که ما باید با زبانی با دشمنان صحبت کنیم که بین ما و آن ها، مشترک باشد. نمی توانیم با لسان آیات و روایات با کسانی که در مکتب اهل بیت(علیهم السلام) شک دارند و یا حقّانیت آن را منکرند احتجاج کنیم، باید مجهز به علمی باشیم تا بتوانیم با کسانی که در آن علم ورزیده هستند، با شبهاتی که معاندان اسلام و یا شکاکان و لاادریون در مورد حقّانیت اسلام دارند روبه رو شویم. به این توجه نمی شود، فقط به خاطر انگیزه ای که یقیناً ما هم قبول داریم انگیزة سوئی بوده است، با این حکم مخالفت می کنند. بنی امیّه در زمان مأمون رسماً مکتبی تأسیس کردند و افکار فلسفی در میان مسلمان ها رواج پیدا کرد. این ها صرفاًَ به این دلیل که فلسفه و این علم توسط دشمن از یونان به عالم اسلام آورده شده، با آن مخالفت و مبارزه می کنند.

علت دیگر این است که، درفلسفه آرائی وجود دارند که با آیات و روایات مخالفند. همان گونه که جناب آخوند در مشاعر می فرماید: روایات ما در مورد اینکه روح بر بدن تقدّم دارد، در حدّ تواتر است. این ها از یک سو، حرف روایات را می بینند؛ از سوی دیگر، حرف فیلسوف را که می گوید: روح قبل از بدن وجود نداشته است و نمی تواند وجود داشته باشد. یا در مسئلة ازلیّت عالم، «ازلیّت عالم» یعنی اینکه وقتی خدای متعال از ازل بوده است، به دلیل استحالة انفکاک معلول از علت، پس عالم هم بوده است. اگرچه این عالم نبوده، اما به هرحال، مخلوق وجود داشته است. این موجب می شود که آن ها فلسفه را به عنوان یک علم ضد دین تلقّی کنند.

عامل دیگر هم توهّم مخالفت بعضی از آرای فلسفی با آیات و روایات است؛ مثل شبهة ناسازگاری استحالة اعادة معدوم با معاد. حتی همین امروز هم عدة زیادی می گویند: فلاسفه به اشتباه گفته اند: اعادة معدوم محال است. اگر این محال باشد، معاد هم باید محال باشد، در حالی که به روشنی تبیین شده است که استحالة اعادة معدوم هیچ ربطی به معاد ندارد، نه معاد جسمانی و نه روحانی. فلاسفة ما به معاد جسمانی معتقدند، به معاد روحانی هم معتقدند و تخالفی هم بین استحالة اعادة معدوم و اعتقاد به معاد نمی بینند. کسی که به نظر فلاسفه به بحث اعادة معدوم بپردازد و به چیزی که آن ها می گویند برسد، برایش روشن می شود که مسئلة اعادة معدوم هیچ ربطی با اعتقاد به معاد ندارد. ولی در عین حال، آن ها هنوز این توهّم را دارند؛ همان گونه که برخی از علمای بزرگ ما قبل از این هم این گونه می پنداشتند.

بنابراین، علت مخالفت می تواند یکی از این سه امر باشد که عرض کردم، که حتی امروز هم هست: یکی، نقل فلسفه به عالم اسلام توسط دشمنان واقعی اسلام. دوّم، مخالفت برخی آرای فلسفه با ظواهر آیات و روایات. سوّم، توهّم مخالفت بعضی از آرای فلسفی با اعتقادات دینی. این ها علاوه بر جهاتی هستند که استادان محترم بیان فرمودند.

آیت الله مصباح: بحث بنده دربارة آغاز مخالفت با فلسفه در صدر اسلام بود. امّا اینکه بعدها چه عللی به آن اضافه شد و یا کم شد، چه تحوّلاتی در تعامل با فلسفه پدید آمد، آن بحث دیگری است. ما می دانیم که در اسلام، فیلسوفان مسلمان از عالم دیگری نازل نشده اند، همین دانشمندان اسلامی بودند که برای تحقیق در مسائل اعتقادی و پاسخ به شبهات، به این مسائل پرداختند و به عنوان فیلسوف در اسلام مطرح شدند. تا زمان مأمون و اندکی پس از آن، چیزی به نام «فلسفة اسلامی» وجود نداشت، غالباً ترجمه هایی بود که از فلسفه های غربی وارد فرهنگ اسلامی شده بود و احیاناً فلسفه های شرقی را که توسط ابن مقفّع، زنادقه، صابئان یا مانویان وارد شده بودند، «فلسفه» می گفتند. بعدها کم کم دانشمندان اسلامی به بحث دربارة اعتقادات از راه عقلی پرداختند و یا تعلیقاتی بر فلسفه های آن ها نوشتند و در این زمینه کتاب هایی به وجود آمدند، کم کم چیزی به نام «فلسفة اسلامی» شکل گرفت. بنابراین، اینکه بگوییم: چرا با فلسفة اسلامی مخالفت کردند، این تعبیر صحیحی نیست، مخالفت ها از اصل با چیزی شروع شد که «فلسفه» نامیده می شد، و پسوند «اسلامی» نداشت.

مطلب دوم اینکه همان گونه که عرض کردم مخالفت ها با مجموعه افکاری بود که در آن عقاید و افکار نادرست وحتی افکار ضد دینی هم وجود داشت. این مجموعه را «فلسفه» می گفتند و آن ها با این مجموعه مخالفت می کردند. امّا اگر «فلسفه» را به صورت صحیحی تعریف کردیم و تنها به مصادیق خارجی (به افکار موجود یا افکار رایج یا افکار وارداتی) به عنوان مشیر اشاره نکردیم، این درست است که بگوییم اصلاً فلسفه یعنی چه؟ اگر ما «فلسفه» را به این صورت فلسفه بنامیم یا حکمت یا کلام یا هر چیز دیگری، فرقی نمی کند تعریف کنیم: علمی که با روش عقلی دربارة حقایق موجودات بحث می کند؛ مثل فقه که دربارة احکام مکلّفان و وظایف آن ها بحث می کند. این معنایش آن نیست که افکار و پاسخ های خاصی که به این مسائل داده می شوند، اسمشان فلسفه است. هر پاسخی که با روش تعقّلی به این سؤال ها داده شود نامش «فلسفه» است، یا هر تلاشی که کسانی برای حل این مسائل با روش عقلی و از راه برهان انجام دهند، نامش «فلسفه» است. اما اینکه جوابش چه باشد، مثل همة علومی که بین صاحب نظران در آن ها اختلاف است، جواب ها متفاوت خواهند بود.

در فقه، در همین عصر خودمان، دربارة یکی از مسائلی که حاجت روزمرّة مسلمانان است، دو تن از مراجع بزرگ شیعه، که از نظر علم و تقوا کم نظیر بودند، در یک زمان، بحث می کردند:

مرحوم آقای بروجردی رضوان اللّه علیه در صحن حرم مطهّر حضرت معصومه علیها السلام دربارة نماز جمعه بحث می کردند و تقریباً نظرشان این بود که نماز جمعه مجزی نیست و اگر خوانده شود، باید به احتیاط واجب، نماز ظهر هم خوانده شود. در همان روز، ساعت بعد در مدرسة فیضیه، مرحوم آیة اللّه خوانساری ـ رحمه الله علیه دربارة نماز جمعه بحث می کرد و نظرشان این بود که نماز جمعه واجب عینی است، البته به صورت احتیاط واجب. این هر دو فقیه هستند؛ هم آن کسی که نماز جمعه را به مرز ترک می رساند و هم کسی که آن را به حدّ وجوب می رساند، هر دو اهل تفقّه هستند. حال اگر کسی با نظر یکی از این مراجع مخالف بود، نمی تواند بگوید: من با فقه مخالفم. هم این فقه است و هم آن. بحث دربارة احکام شرعی و وظایف مکلّفان با اصول روش فقاهت، اسمش «فقه» است. اما اینکه حکم مسأله واجب بشود یا حرام، این دخالتی در فقه بودن ندارد. هر دو فقه هستند؛ هم آنکه می گوید نماز جمعه واجب است کار فقیهانه کرده، هم آنکه که می گوید نماز جمعه حرام است. بعضی از بزرگان هم در همان زمان نظرشان این بود که اصلاً نماز جمعه حرام است!

فلسفه هم همین طور است. فلسفه علمی است که بحث می کند دربارة حقایق موجودات. اینکه آن را چگونه تعریف کنیم، احکام کلیة وجود یا احکام ماورای طبیعی، به هر حال، دربارةحوزةخاصی ازحقایق با روش تعقّلی بحث می کند؛ یعنی به اصول موضوعه ای که از ادیان یا اشخاص یا از اخبار عقلی گرفته شده باشد استناد نمی کند، بلکه فقط به دلیل عقلی استناد می کند. ممکن است در استدلال اشتباه صورت بگیرد و دلیل صحیحی اقامه نشود، ولی فیلسوف به هر طرفی مایل شود و هر نظری بدهد، فلسفه است؛ چون تلاشی است انسانی در جهت شناخت حقایق با روش خاص عقلی. اینکه نتیجه اش چه بشود، دخالتی در تعریف فلسفه ندارد. اگر کسی با این روش حدوث عالم را اثبات کند کار فیلسوفانه کرده، اگر اثبات قِدم عالم بکند، باز هم کار فیلسوفانه کرده است. اینکه کدام یک از این ها درست است، بحث دیگری است. این به معنای آن نیست که کسی که قایل به حدوث است فیلسوف است، و کسی که قایل به قِدم است فیلسوف نیست یا بر عکس. ملاک فیلسوف بودن این است که روش بحثش، روش بحث عقلی باشد. بله، اگر کسی گفت: من به استناد فلان آیه یا روایت، قایل به حدوث عالم هستم، این دیگر کار فیلسوفانه نیست، اما اگر به استدلال عقلی استناد کند، به هر طرفی تمایل پیدا کند این کارش فلسفی است.

بنابراین، آنچه متکلّمان ما آورده اند، آنچه در روایات و حتی آنچه در قرآن کریم برای اثبات عقاید از راه برهان عقلی آمده، این ها همه فلسفه هستند. برهان هایی که ما در قرآن برای وجود خدا، توحید، اثبات صفات خدا و معاد داریم این ها فلسفه هستند. مگر فلسفه چیست؟ «تلاش برای حل مسائل مربوط به حقایق موجودات با برهان عقلی.» اگر تعریف فلسفه این است، بخشی از قرآن و بخشی از نهج البلاغه فلسفه است، و بخش های بسیاری از روایات امام صادق (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) فلسفه است. حتی اگر کسی با روش عقلی فلسفه را ردّ کرد، آن هم فلسفه است. در واقع، او فلسفه را ردّ نکرده بلکه نظر فیلسوفی را ردّ کرده است. جملة بسیار حکیمانه و معروفی از ارسطو هست که می گوید: «اگر می بایست فیلسوفی کرد، باید فیلسوفی کرد. اگر نباید فیلسوفی کرد باز هم باید فیلسوفی کرد!» یعنی کسی که می خواهد عقاید فیلسوفان را ابطال کند باید بحث عقلی بکند، راه دیگری ندارد. این خود فلسفه است. بنابراین، اگر فلسفه را این گونه تعریف کنیم، بسیاری از شبهات خود به خود مطرح نمی شوند، مخالفت هایی که با فلسفه می شوند با مجموعه افکار عینی خارجی است. در واقع، فلسفه عنوان مشیر می شود؛ یعنی آن عقاید، این افکار، یا آن کتاب ها، و چون در هر مجموعه ای طبعاً فکر نادرست هم هست، با آن مخالفت می کنند. اصلاً کدام کتاب فقهی داریم که در آن فتوای نادرست نباشد؟ پس همان طور که مخالفت با رأی یک فقیه، مخالفت با فقه نیست، بلکه مخالفت با یک فقیه است. در مورد فلسفه هم این امر صادق است؛ یعنی مخالفت با آنچه در این کتاب های فلسفی نوشته شده، مخالفت با صاحبان کتاب هاست، نه با این علم. این علم برای اثبات حقایق از راه برهان عقلی هر کاری بکند، «فلسفه» است؛ اسمش «کلام» باشد، «جدل» باشد، «فقاهت بالمعنی الاخص» باشد، هر چه بنامیم فرقی نمی کند. اگر زمانی با فلسفه، حتی با لفظ «فلسفه»، مخالفت شد باز هم این دلیل بر مخالفت با فلسفه نمی شود، برای اینکه این ناظر به افکار موجود است.

معرفت فلسفی: آیا می توانیم یکی از علل یا ادلّة مخالفت با فلسفه را رویکرد منفی به روش تعقّلی و استدلالی و برهانی بدانیم و بگوییم یکی از عوامل یا ادلّه این است که دست ما از رسیدن به حقایق امور کوتاه است؟

آیت اللّه مصباح: به علل و عوامل مخالفت با فلسفه در آغاز ورود آن به اسلام اشاره شد. در اینجا می توان در ادامه، به علل دیگری اشاره کرد؛ از جمله نکته ای که جناب آقای فیّاضی اشاره کردند که انگیزة کسانی که به ترجمة و یا ترویج کتاب های فلسفی در عالم اسلام پرداختند، مورد سؤال و مناقشه است. شاید با اطمینان قابل توجهی بتوان گفت: بنیانگذاران این کار قصد قربت نداشتند. در عریان ترین تعبیر، می توان گفت: آن ها می خواستند درمقابل اهل بیت (علیهم السلام) دکّانی باز کنند و وسیله ای فراهم نمایند که مردم را از اطراف اهل بیت (علیهم السلام) پراکنده کنند؛ چون یکی از عوامل نفوذ اهل بیت(علیهم السلام) در بین مردم، علومشان بود. آن ها می خواستند کسانی را مطرح کنند که علوم دیگری داشتند تا انحصار را از اهل بیت (علیهم السلام) بگیرند. طبعاً طرفداران اهل بیت(علیهم السلام) به چنین انگیزه های شیطانی پی می بردند و درصدد دفاع برمی آمدند. راه ساده اش این بود که می گفتند: شما می گویید این علوم صحیح هستند. نه، این ها علوم صحیح نیست، حتی ضد دین هستند. در گوشه و کنار هم نکاتی پیدا می کردند که در این علوم این اشکالات بود، این ها باقرآن مخالف و با دین مخالف هستند و مورد قبول اهل بیت (علیهم السلام) هم نمی توانند باشند، چه رسد به اینکه رقیبی برای اهل بیت(علیهم السلام) باشند. این عامل در صدر اسلام نبود. بعدها تا زمان مأمون به تدریج، بیشتر رواج پیدا کرد و در زمان خلفای بنی امیّه برای ترجمه اقداماتی صورت گرفت و با تأسیس «بیت الحکمه» در زمان مأمون رواج بیشتری یافت. این می تواند عاملی برای مخالفت با فلسفه باشد.

عامل دیگر این است که کسانی که تازه با فلسفه آشنا شده بودند و تحت تأثیر بعضی از خلفا و اطرافیانشان قرار گرفته بودند، وانمود می کردند که ما می توانیم بسیاری از مسائل را بدون نیاز به دین حل کنیم و این شبهه را ایجاد می کردند که ما در کنار دین، عامل دیگری هم داریم که معلوم نیست ارزشش کمتر از دین باشد و بسیاری از حقایق را بیان می کند. بنابراین، نیازی به دین نداریم، و حتی اگر در جایی با ظواهر دین مخالفت هم پیدا کرد، آن مقدّم است. این موضوع برای کسانی که تعصّب دینی داشتند عاملی تحریک کننده بود و می گفتند: ما هرچه نیاز داریم خدا در قرآن بیان فرموده و پیامبر و اهل بیت علیهم السلام بیان کرده اند؛ به افکار دهریان، کفّار، بت پرستان و کسان دیگری که یهودی و مسیحی اند، احتیاجی نداریم. هرچه می خواهیم در قرآن هست و یا می توانیم از سنّت به دست آوریم. این عامل تا امروز هم وجود دارد، بخصوص که در بعضی روایات هم اشاره به این مطلب هست که ما هرچه نیاز داشته باشیم در قرآن بیان شده، خداوند نیازهای انسان ها را به وسیلة پیامبر بیان نموده و این دست کم اطلاقش راه را برای این ادعا باز می گذارد که ما حتی برای براهین عقلی در اعتقاداتمان هم می توانیم به خود کتاب و سنّت استناد کنیم. من خودم با اشخاصی در همین زمینه بحث کرده ام یا سخنانشان را شنیده ام. سؤال می شود: آیا شما خدا را با برهان اثبات می کنید یا با کلام پیامبر؟ آیا ما اصلاً احتیاجی به فلسفه و برهان عقلی، حتی کلام، نداریم؟ یکی از جواب هایشان این است که بله، ما به دلیل عقلی احتیاج داریم، اما دلیل عقلی در خود قرآن آمده است. آن دلیل عقلی را که در قرآن و در کلام امام آمده است، می پذیریم، و همین برای ما کافی است و احتیاجی نداریم که برویم دلیل عقلی دیگری برای خودمان دست و پا کنیم و از دیگران یاد بگیریم. صرف نظر از آنکه خود این مطلب یک حرف متعصّبانه ای است، اگر واقعاً دلیل عقلی در این حدّ اعتبار دارد که در قرآن هم به دلیل عقلی استناد شده است، فرض کنید می فرماید: «لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا»(انبیاء:22)، یا استدلال می کند که اگر راست می گویید دلیل بیاورید: «فهاتوا بُرْهَانَکُمْ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ.» (بقره: 111)، معنایش این است که اگر شما برهانی آوردید، ثابت می شود که حق با شماست، نه برهانی که من به شما یاد بدهم. ولی به هر حال، کسانی که این حالت روانی خاص (تعصّب) را داشتند، این مطلب را بیان می کردند که ما اگر به دلیل عقلی احتیاج داشته باشیم، در خود قرآن یا در کلمات اهل بیت(علیهم السلام) آمده است.

از جمله چیزهای دیگری که به آن تمسّک می کردند، بعضی روایاتی است که در مذمّت فلسفه نقل شده، و گاهی فلسفه و تصوّف با هم ذکر شده اند. این در کتاب حدیقة الشیعه نقل شده که بعضی ادعا می کنند در نسخة اصلی آن نبوده است. یا از ابن جمهور احسایی روایت مرسله ای در همین زمینه نقل شده است. بنده نمی خواهم درمقام پاسخ گویی به شبهات باشم، فقط می خواهم علل مخالفت با فلسفه را عرض کنم.

در مقابل این ها، باید گفت: شما انصاف بدهید! اگر این روایت می خواست یک حکم فقهی مستحبی را بیان کند، شما با این روایت، با سند خودش، می خواستید مسئلة انفعال ماء قلیل را اثبات یا نفی کنید، آیا این روایت با این سند در این کتاب برای شما حجّیت شرعی داشت که انفعال ماء قلیل یا طهارت غسالة استنجا را اثبات کنید؟ برای یک حرکت علمی که در جهت اثبات عقاید اسلامی و پاسخ به شبهات کفّار است شبهاتی که روز به روز و نو به نو مطرح می شوند و هیچ پاسخی قانع کننده ای برای آن ها نیست و راهی جز فلسفه نداریم آیا درست است که همة ابواب را ببندیم و به یک روایت، که کوچک ترین مسئلة فقهی را نمی توان با آن ثابت کرد، استناد کنیم؟ این انصاف است؟ آیا این چیزی است که اهل بیت(علیهم السلام) به ما آموخته اند؟ به هر حال، این هم یکی از انگیزه ها بوده است.

ولی باید انصاف داد که از این طرف هم عاملی وجود داشته برای اینکه کسانی را از فلسفه دور کنیم؛ آن هم تعصّب بعضی از طرفداران فلسفه بوده است. البته این یک مقدار طبیعی است. وقتی جامعه ای دو قطبی شد؛ عده ای مخالف و عده ای موافق، کار طرفین به تعصّب می کشد و از زمانی که دو گرایش حادّ در جامعه مطرح شد (طرف داری و مخالفت با فلسفه)، طبیعی بود که طرفین هم برای افکار خودشان بحث های تعصّب آمیزی ارائه دهند؛ از جمله اینکه کسانی آن چنان در توجیه کلام هر فیلسوفی پافشاری می کنند که گویی وحی منزل است، و آن قدر در توجیه این کلام اصرار می کنند که در فهم و تفسیر آیة قرآن و حدیث دقت نمی کنند؛ برای اینکه کلام یک فیلسوف را به کرسی بنشانند، بخصوص آنجا که فیلسوفان مخالفتشان را با همدیگر ابراز کرده اند، این فیلسوف به صراحت می گوید: با حرف آن فیلسوف مخالفم. حرف او را نفی و ردّ می کند. شخص ثالثی هم کاسه از آش داغ تر می گوید: هر دو درست است؛ هم آن درست گفته، هم این. هر دو را توجیه می کند! بنابراین، نمی توان گفت: فیلسوف حرفی گفته که غلط است. این رفتارهای تعصّب آمیز، دیگران را از فضای سالم بحث عقلی دور می کند. بعضی ها شبهة اخلاقی دارند، بعضی ها هم شبهة مسامحه در تحقیق دارند که آیا این روایات سند معتبردارند یا نه؟ دلالتشان چگونه است؟

ولی بنده تصوّر می کنم به عنوان یک کلام محکم و مطلبی که هیچ عاقلی نمی تواند در آن تردید کند، به علمی نیاز داریم که بر اساس اصول عقلی، مطالبی را اثبات کند؛ ما نیاز داریم برای اثبات عقایدمان و نیز پاسخ به شبهات اگر بخواهیم از دین و عقاید اسلامی دفاع کنیم در مقابل کسی که می گوید من منکر خدا هستم، دلیلی برای اثبات خدا اقامه کنیم. اگر بخواهیم نظام مند استدلال کنیم، این مجموعه مسائل، موضوعات و محمولاتی دارند و باید از جایی شروع شوند و به جایی ختم گردند. این مجموعه می شود یک علم. این علم اسمش «فلسفه» است، و ما گریزی از آن نداریم. البته در اینجا هم بعضی از متعصّبان در مخالفت با فلسفه پاسخی داده اند که ما اصلاً احتیاجی به استدلال نداریم، فطرت خودش کافی است. این شبهه را جداگانه مطرح می کنیم.

استاد ممدوحی: سؤالی که در فرمایش شما بود، دربارة خطا در عقل است: عقل محدود است، پس باید دم نزند. اولاً، ما اگر چنین حرفی را قبول کنیم، باید درِ همة علوم را ببندیم! مگر فیزیکدانان عقلشان صددرصد به تمام حقایق فیزیک رسیده است تا هر چه را می گویند درست باشد؟ شیمی دانان، طبیعی دانان، دانشمندان همة علوم، آیا عقلشان در آن علوم صددرصد درست است که ما آن ها را امضا کنیم و بگوییم: عقل در آنجا صددرصد است. در تمام علوم، عقل ـ بالاخره محدودیتی دارد، در فلسفه هم محدودیتی دارد. ما نمی توانیم بگوییم دست و پای عقل بسته است و نمی تواند چنین حرفی بزند.

ثانیاً، می توان گفت: دین چهار بخش دارد: یکی احکام که مربوط به تعبّدیات است و عقل در آن هیچ راهی ندارد. دوّم اخلاق؛ سوّم عقاید؛ چهارم معارف. در مسئلة اخلاق، که عقل عملی است، انصافاً دین همه جا حرف اوّل را می زند؛ یعنی هیچ فیلسوفی که حتی در عقل عملی هم تخصص داشته باشد، به گرد قافلة نظام وحیانی نمی رسد. اصلاً در نظام احکام اخلاقی، حرف اول را ادیان می زنند. اما راجع به دو بخش دیگر (کتاب عقاید و معارف) این یک حقیقت مقول به تشکیک است. در آنجا ما هیچ راهی بنابه فرمایش استاد معظّم غیر از اثبات مسائل فلسفی نداریم؛ چرا؟ به این علت که فلسفه اصلاً از حقایق وجودی بحث می کند: بسیاری از حقایق عقلانی و معارف و عقاید ما به نظام دینی باز می گردند. مثلاً، معاد یک پدیدة وجودی عالم است، نه یک حقیقت تعبّدی، منتها کسی عقلش نمی رسد، دین از آن پرده برمی بردارد. یا مسئلة برزخ یک واقعیت وجودی است، اما کسی عقلش نمی رسد،وحی و شرع از آن پرده برمی دارند و زمینه را برای فکر فیلسوف باز می کنند. ظهورحضرت مهدی (عج) یک پدیدة قهری در حرکت نظام اجتماعی است که باید چنین چیزی واقع شود، هرچند این امر جزئی است و جزو مسائل فلسفی نیست، تعبدّیات هم آثار تکوینی دارند، و تا وقتی چیزی ریشة تکوینی نداشته باشد، وجوب وجود پیدا نمی کنند. ما در این بحث نداریم.

اما در بحث عقاید و معارف، همه چیز به حقایق وجودی این عالم و به اطوار وجود برگشت می کند. معارف دینی به اطوار رشد وجودی انسان برمی گردد؛ چون آنچه در معارف پیدا می شود، به فرمودة استاد علاّمه طباطبائی، مربوط به گونه وجود انسان است؛ یعنی هر بزرگی هر چه را می یابد، در افق وجود خودش می یابد. خارج از افق وجود خودش، هیچ اتفاقی نمی افتد. این مربوط به اطوار وجودی اشخاص است. پس ما در اثبات حقایق عقلانی نه تعبّدیات دینی راهی غیر از فلسفه نداریم. اگرچه فلسفه هم وقتی در افق اسلام و در مدار چرخش اسلام قرار می گیرد، بسیاری از موضوعات را به عقل ارجاع می دهد؛ مثل وحی، برزخ، معاد، روح، و بسیاری مسائل که وحی به خوبی از آنها پرده برمی دارد و دست فیلسوف را در زمینه های هستی باز می گذارد؛ یعنی فیلسوف را از مادی نگری و محدودیت در حواس پنج گانه بیرون می کشد و در یک سلسله مسائل تعقّلی و با عقلانیت محض، نفس انسانی، معاد و وجود رابطة قطعی بین خدا و خلق را اثبات می کند.

بنابراین، اگر بخواهیم عقل را کنار بگذاریم و بگوییم عقل نباید در مدار دین داخل شود، این به معنای تعطیلی بخش عظیمی از دین است. ما راهی غیر از این نداریم که از عقل مدد بگیریم؛ چون حقایق دینی مربوط به گونه های هستی هستند. اثبات و نفی گونه های هستی، هر دو فلسفی است و احتیاج به عقل دارد. امام صادق (علیه السلام) هم وقتی با ابن ابی العوجاء یا ابوشاکر حرف می زند، تعبّدی حرف نمی زند، آن کرسی که امام صادق(علیه السلام) بر آن نشسته، همان کرسی است که ارسطو شاگرد آن است؛ کرسی عقل محض است، نه عقل تعبّدی.

یک وقت در خدمت بعضی از استادان بودیم، آقایی آمد و گفت: من می خواهم روایات عقلانی را در اینجا بحث کنم. اتفاقاً آن شخص ذهنش با فلسفه چندان سازگار نبود. من خدمت ایشان عرض کردم: آن جایی که امام صادق(علیه السلام) عقلانی حرف می زند و با یک فیلسوف و منکر بحث می کند با عقل تعبّدی حرف نمی زند؛ چون او نه قرآن را قبول دارد، نه پیغمبر را و نه امام صادق(علیه السلام) را. پس با قدر مشترک بین خودش و او حرف می زند، و قدر مشترک بین او و امام صادق(علیه السلام) نظام عقلانی اوست. بنابراین، اگر روایاتی هم در زمینه های عقلانی داریم که زیاد داریم ـ یعنی روایاتی که مربوط به معارف هستند، باید در آن ها درست تحقیق شود. تعداد آن ها کمتر از روایات مربوط به فقه هم نیست. اگر صحیفة سجادیه را تقطیع کنیم و به صورت روایت های یک خطی و دو خطی درآوریم، خدا می داند چقدر از روایت های حضرت امام سجّاد(علیه السلام) عقلانی است و باید اذعان کرد که آن امام هم بر این کرسی نشسته است؛ یک کرسی که صدها افلاطون و ارسطو از آن ساخته شده اند و ابن سیناها از آن برآمده اند، و فارابی ها تربیت کرده است.

استاد فیّاضی: با استفاده از بیانات استادان، این طور به نظر می رسد که بین دین و فلسفه در حقیقت رابطة عموم و خصوص من وجه است؛ به معنای اینکه دین را مجموعه ای از آنچه در کتاب و سنّت آمده، منظور کردند و فلسفه را به معنای بحث از هستی به روش عقلی. با توجه به اینکه دین تشریعیاتی دارد، از حیث اینکه امر تشریعی اعتباری شرعی است ـ مثل اینکه باید نماز صبح را دو رکعت خواند، نماز مغرب را سه رکعت خواند، باید ماه رمضان را روزه گرفت این ها چیزهایی هستند که عقل در آن ها راه ندارد؛ «اِنّ دینَ اللّه لا یُصابُ بالعقول» قدر متیقّن همین چیزهاست و شاید هم به خصوص همین ها ناظر باشد؛ چون این جمله در این مقام وارد شده است، در مقابله با فقیهانی که در فقه به معنای اخصش فتوا می دادند و واجب و حرام و احکام فقهی را بیان می کردند. بنابراین، ائمّة اطهار(علیهم السلام) این طور فرمودند. روشن است که در اینجاها عقل راه ندارد و تا آخر دنیا هم اگر عقل تامّل کند، نمی تواند به این نتیجه برسید که چرا نماز صبح دو رکعت است و نماز مغرب سه رکعت. اینجا جایی است که فلسفه یعنی بحث از حقایق هستی با روش عقلی راهی ندارد. درست است که احکام ملاکاتی دارند، ولی همان گونه که گفته شد، بسیاری از ملاکات احکام برای عقول جزئیه مخفی اند و اگر عقول می توانستند این ملاکات را بفهمند، شاید اصلاً ارسال رسل ضرورتی نداشت. یکی از ادلّة ضرورت نبوّت همین است که عقل بسیاری از چیزها را نمی فهمد، با اینکه آن ها در سعادت انسان نقش دارند؛ یعنی عقل حکم می کند به اینکه باید دنبال سعادت رفت. هر کسی فطرتاً و به حکم عقلش، سعادت خود را می خواهد، اما اینکه چه چیزی مایة سعادت است، عقل این را به درستی درک نمی کند. قرآن مجید هم می فرماید: «رسُلا مُبَشِّرِینَ وَ مُنذِرِینَ لِئَلا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بعدَ الرُسلِ» (نساء: 165)؛ یعنی ما پیامبران را فرستادیم تا مردم نتوانند علیه ما احتجاج کنند؛ اگر پیامبران را نمی فرستادیم مردم علیه ما احتجاج می کردند. کسی که می گوید ما فقط کتاب و سنّت برایمان حجّت است، خود کتاب می گوید: ما پیامبران را فرستادیم تا مردم حجتی علیه ما نداشته باشند. حجتی که مردم می توانند داشته باشند، چیست؟ آیا چیزی جز حکم عقل است. می گویند: خدایا، تو که ما را خلق کردی، هدفی هم در نظر داشتی، ما که نمی دانستیم چگونه باید به آن هدف برسیم، چرا کسی را نفرستادی تا ما را راهنمایی کند؟

به هرحال، منظور این است که نسبت بین دین و فلسفه عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی در جاهایی دین سخن دارد و فلسفه اصلاً جایی ندارد، عقل راهی ندارد، و در جاهایی فلسفه سخن می گوید مثل غیر مسائل الهّیات بالمعنی الاخص، از امور عامّه، جواهر و اعراض، که مسائل دینی در آنجا جایی ندارند؛ مثل ریاضیات که عقلی صرف است؛ و جاهایی هم هر دو در آنجا با هم جمع می شوند هم فلسفه و هم دین بلکه حتی خود دین هم آنجا با روش فلسفی کار کرده و آن عبارت است از: عقاید. همان گونه که فرمودند، عقاید ر یعنی اینکه خدایی هست نمی توان با گفتة خدا اثبات کرد. اینکه پیامبر ضرورت دارد، یا اینکه پیامبر باید در گرفتن و ابلاغ وحی صادق یا معصوم باشد، این ها چیزهایی هستند که جز با روش عقلی اثبات نمی شوند. بنابراین، ما با عقل همین چیزهایی را که جزو دینمان و عقایدمان هستند،اثبات می کنیم؛ یعنی در این امور، فلسفه با دین جمع می شوند و وجود خدا، نقطة اشتراکشان است. در حکمت احکام هم ما معتقدیم که این احکام تشریعی اند؛ عللی دارند، ولی خیلی جاها ما نمی توانیم بگوییم علت و یا فلسفه حکمی فلان چیز است؛ چون فهم تمام علل احکام، که در تشریع آن نقش داشته است، احتیاج به احاطة علمی بر تمام هستی دارد و احاطه بر تمام حقایق هستی مقدور انسان نیست: «ومااُوتیتم مِن العلمِ الاّ قلیلاً.» (اسراء:85) بنابراین، ما می توانیم با عقلمان بعضی از حکمت های احکام را بفهمیم. «اِنَّ اللّهَ یأمرُ بِالعدلِ و الاِحسانِ.» (نحل:90) عقل هم می گوید: عدل و احسان خوب هستند. بعضی از حکمت های برخی احکام را عقل می تواند بفهمد. این نقطه اشتراک بین عقل و دین است. پس اگر گفته شد: بین این دو رابطة عموم و خصوص من وجه است، به نظر می رسد قابل دفاع باشد.

معرفت فلسفی: با تشکر از عنایت استادان گرانقدر به خواست خداـ دنباله بحث را در شماره ای دیگر پی می گیریم.