حساب ابجد، کمند معقولات مجرد؛ نقدی بر دو دیدگاه «فلسفی ـ ریاضی» از شهید مطهری و آیتالله جوادی آملی
شهید مطهری معتقد است حساب ابجد حسابی اعتباری است نه حقیقی؛ لذا نمیتوان آن را کاشف حقیقتی از حقایق عالم دانست. از طرفی دیگر آیتالله جوادی آملی معتقد است مقوله کمّ مختص عالم ماده و مثال است و کمند آن به معقولات نمیرسد. این دو دیدگاهِ ریاضی ـ فلسفی ظاهراً به هم ارتباطی ندارند، اما درواقع انکار یک حقیقت متضایفاند؛ چون حساب ابجد اگر یک «حساب» حقیقی باشد، «معدود» آن جز «معقولات» و «معانی مجرده» نخواهد بود، منتهی به واسطه معدودیت حروف و کلمات. به نظر میرسد، تعدید مفاهیم و معقولات ثبوتاً استحاله ندارند؛ آنچه مستحیل است، تعدید به واسطه شکل و وزن و امثال آن است که البته مفاهیم از آن مبرا هستند. تعریف و تطبیقات اکابر عرفان و حکمت مانند ابنترکه و میرداماد نیز نشان میدهد این تعدید نهتنها ممکن، بلکه به لطف حسابِ «ابجد» ثابت است؛ زیرا منتهی به کشفِ عباراتِ «مشترک الکمّ والمعنی» میشود. عباراتی که اگرچه به لحاظ ترکیب حروف مختلفاند، اما به لحاظ کمّ و کیف (روح معنا) مشترکاند؛ و چون اشتراک دوگانه مذکور، بهعنوان یک نظم، مسانخ علم و اراده باری است نه علم و اراده واضع یا مستعمل عبارات؛ به برهان لمّی ثابت میشود، حساب ابجد نیز حقیقی و الهی، با معدوداتی از سنخ معانی است. ابهام این کبریات به وسیله صغریات منقول و محصل مذکور در متن قابل رفع است.
Article data in English (انگلیسی)
- نهجالبلاغه، 1414ق، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت.
- آلفقیه عاملى، ناجى طالب، 2004 م، شرح الحلقة الاولى، بیروت، ناجی طالب آملی.
- ابنترکه، صائنالدین، 1378، شرح فصوص الحکم، قم، بیدار.
- ابنعربی، محییالدین، 1426ق، رسالتان فى سر الحروف، چ دوم، مصر، المکتبة الازهریه.
- جوادی آملی، عبدالله، 1374، شناختشناسی در قرآن، چ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
- جوادی آملی، عبدالله، 1381، حیات عارفانه امام علی(ع)، چ دوم، قم، اسراء.
- جوادی آملی، عبدالله، 1395، تبیین براهین اثبات خدا، چ نهم، قم، اسراء.
- جوادی آملی، عبدالله، بیتا، یادنامه علامه طباطبائى، تهران، انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران.
- جهامى، جیرار، 1998م، موسوعة مصطلحات الفلسفة عند العرب، بیروت، ناشرون.
- حافظیان، سیدابوالحسن، 1358، لوح محفوظ، چ سوم، تهران، چاپخانه پارت.
- حسنزاده آملی، حسن، 1370، قرآن و عرفان و برهان از هم جدایى ندارند، تهران، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
- حسنزاده آملی، حسن، 1381، هزار و یک کلمه، چ سوم، قم، بوستان کتاب.
- حسینی طهرانی، محمدحسین، 1423ق، مهر تابان، چ پنجم، مشهد، علامه طباطبائی.
- خمینى، سیدمصطفى، 1418ق، تفسیر القرآن الکریم، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- خوئى، سیدابوالقاسم، 1417ق، محاضرات فی أصول الفقه، چ چهارم، قم، الهادی.
- ربانی گلپایگانی، علی، 1396، «قانون احتمالات و اصل سنخیت در برهان نظم»، آموزههای نوین کلامی، ش 1، ص 5ـ38.
- شفیعبیک، ایمان، 1394، «زبان و معرفت در کراتولوس افلاطون»، حکمت و فلسفه، ش 4 (44)، ص 61ـ78.
- صدرالمتألهین، 1378، رسالة فى الحدوث، تهران، بنیاد حکمت اسلامى صدرا.
- صدوق، محمدبن علی، 1378ق، عیون أخبارالرضا(ع)، تهران، نقش جهان.
- صدوق، محمدبن علی، 1398ق، توحید، قم، جامعة مدرسین.
- طباطبائی، سیدمحمدحسین، 1424ق، نهایة الحکمة، چ هجدهم، قم، جامعة مدرسین.
- طوسى، نصیرالدین، 1374، آغاز و انجام، چ چهارم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
- طهرانى، محمدحسین، 1416ق، معرفة الإمام، بیروت، دار المحجة البیضاء.
- کمالی، محمدحسین، 1400، «مبانی، موازین و مصادیق زبان ریاضی قرآن»، در: مجموعه مقالات اولین همایش بینالمللی مطالعات بین رشتهای قرآن، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
- کلینى، محمدبن یعقوب، 1375، اصول الکافی، ترجمة محمدباقر کمرهاى، چ سوم، قم، اسوه.
- مصباح یزدی، محمدتقی، 1375، دروس فلسفه، چ دوم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- مطهری، مرتضی، 1372، مجموعه آثار، چ هشتم، تهران، صدرا.
- مفید، محمدبن محمدبن نعمان، 1413ق، الفصول المختاره، قم، کنگره شیخ مفید.
- میرداماد، محمدباقر، 1380، جذوات و مواقیت، تهران، میراث مکتوب.