معرفت فلسفی

«ااًی تَرَدُّدی ص الآثارِ یوجبُ بُعدَ اثزارِ فَاحَعظ علیک تدمَة تُوصلظ الیک کیفَ یستدلُّ علیکَ جا هُوَ ص وجودِهِ مفتقِرٌ الیک أیکونُ لغفک من الظهور ما لَیسَ لک حطّ یکونَ هو اثظهر لک مط غبتَ حط اتاج اض دلیل یَدُلُّ علیک و مط بَعُدتَ حطّ تکون الآثار هِی الّط توصِلُ الیک عمیتْ عغ لا تراک علشا رقیبا.»¹

حمد و سپاس خدای رحمان و رحیم را که توفیق داد در سایه الطاف اولیای معصوم او سیزدهمن شماره معرفت فلسفی را، که در واقع اولین شماره از چهارمین سال انتشار آن است، به محضر خوانندگان حکمت دوست و فرزانه تقدیم داریم. در این شماره نیز مقالاتی در فلسفه و منطق فراهم آمده که خلاصه اهم موضوعات و مسائل آنها به قرار ذیل است.

در مقاله «علم حضوری (پیشینه، حقیقت و ملاک تحقق)» نویسنده محترم ابتدا به پیشینه این بحث پرداخته و معتقد است که میان شهود عرفانی و شهود یا علم حضوری در فلسفه اسلامی تفاوت اساسی وجود دارد. با وجود این میافزاید: به جرئت میتوان گفت طرح آموزه علم حضوری یا شهودی در فلسفه اسلامی بدون ارتباط با شهود و مکاشفه عرفانی نیست. از سوی دیگر، آموزه علم حضوری یا شهودی با آموزه معرفت فطری به خداوند در متون اسلامی مرتبط است. سپس وی با بیان نمودن عباراتی ازفارابی و ابنسینا تلاش کرده تا نشان دهد این دو فیلسوف، پیش ازشیخ اشراق، به حقیقت علم حضوری توجه داشتهاند، هرچند شیخ اشراق در ابتکار این اصطلاح و جا افتادن آن در فلسفه و کلام اسلامی نقش مهمی ایفا کرد.

وی در ادامه مقاله به تعریف علم حضوری و ملاک تحقق آن پرداخته و پس از بیان آرای گوناگون فلاسفه اسلامی در چگونگی حضور معلوم نزد عالم چنین نتیجه گرفته است که ملاک جامع در بیان فلاسفه اسلامی دو رکن است: 1. اتصال و پیوستگی وجودی یا اتحاد؛ 2. تجرّد از ماده و عوارض آن. در پایان مقاله نیز در پاسخ این پرسش که آیا تقسیم علم به حصولی و حضوری حصری است یا خیر؟ این تقسیم را حصری دانسته و وجه آن را بیان نموده است.

در مقاله «براهین توحید در فلسفه ملّاصدرا» آرای این فیلسوف گرانقدر در باب براهین اثبات واجبالوجود و توحید بررسی و گاه نقد شده است. نویسنده محترم مقاله ابتدا نظر ملّاصدرا در خصوص برهانناپذیری خدا را توضیح داده و سپس براهین فلسفی واجبالوجود، نظیر، برهان عرشی، لمعه اشراقیه، بیسبب بودن حقیقت وجود، واجب بودن موجود واجب از جمیع جهات، بسیطالحقیقه، و برهان صدّیقین را بررسی کرده است. وی در ادامه برهان توحید در الوهیت را به اختصار تشریح و نقد کرده است.

نویسنده محترم مقاله «نقدی بر استدلال مباشر»، ضمن معرفی منطق و شیوههای استنتاج و احکام گزارهها، به تبارشناسی استدلال مباشر و سپس بررسی و نقد آن پرداخته است. وی معتقد است که اصطلاح «استدلال مباشر» اولین بار توسط مرحوم مظفّر به کار رفته و استدلال مباشر به معنای «استدلال تکمقدّمهای» نظری نو پیدا است که منطقنگاران معاصر آن را مطرح کردهاند.

وی در ادامه با استناد به آرای برخی منطقدانان در باب تعریف «فکر» با بیان سه برهان به اثبات این مطلب پرداخته است که تقسیم استدلال به مباشر و غیرمباشر درست نیست. در پایان نیز پس از بیان اشکال دمورگان بر منطق سنّتی به آن پاسخ گفته است.

مقاله «علّیت، معقول اولی یا ثانی؟» در پی پاسخ به این پرسش است که آیا باید چنانکه مشهور است، علّیت و معلولیت را معقول ثانی فلسفی بدانیم یا بر خلاف قول مشهور معقول اولی؟ نویسنده محترم این مقاله ابتدا به تعریف علّیت پرداخته و چنین نتیجه گرفته است که الف. حیثیت علت و حیثیت معلول دو حیثیت و دو معنای متفاوت است و معرفی هر کدام توسط دیگری نادرست است. ب. محل انتزاع معنای علّیت ذات علت است و محل اخذ معنای معلولیت ذات معلول، سپس معانی معقول اول و ثانی و تفاوت محل عروض و محل اتصاف و محل انتزاع معقولات فلسفی را مورد توجه قرار داده است. وی در ادامه معقول اول بودن وجود را بررسی نموده تا نشان دهد که وجود به معنای اسم مصدری، یعنی «هستی»، در خارج موجود و معقول اول است، اما وجود به معنای مصدری، یعنی «بودن»، همانند همه معانی مصدری معقول ثانی است. به گمان وی صفات وجود نظیر؛ علّیت و معلولیت نیز از معقولات اولی هستند زیرا تابع وجودند.

در پایان ضمن تقدیر و تشکر صمیمانه از همه عزیزانی که در ساماندهی این مجموعه سهیم بودهاند، یادآور میشویم که معرفت فلسفی پیشنهادها و نقدهای عالمانه و مشفقانه همه فرهیختگان را هدایایی بس گرانبها میداند که غنای هر چه بیشتر این نشریه را فراهم خواهد ساخت.

1ـ شیخ عبّاس قمى، مفاتیحالجنان، فرازى از «دعاى عرفه».