سخن نخست

اَلْحَمدللهِ اَلْذی فَطَر اَجناسَ الْبدایِعِ و اَتْقن بِحکمَتهِ الصّنایع، لَم یتّخِدْ ولداً فیکونَ موروثاً و لَم یَکنْ له شَریکٌ فی ملکِهِ فیضآدَّه فیما ابتَدَع و لا ولیٌ مِن الذُّلِّ فیُرفِدَه فیما صَنَعَ،... اَلْذی لایعلم کیف هو الّا هو و لایعلم ما هو الّا هو و لایعلمه الاّ هو.... الهی تَردّدی فی الاثارِ یُوجِبُ بُعدَ اَلْمزار، الهی کَیفَ یُسْتَدُّل عَلیک بما هو فی وجودِهِ مفتقرٌ اِلیک، أیکونُ لِغِیرک مِن الظُّهورِ ما لیسَ لَک حتّی یَکونَ هو المُظِهَر لک، مَتی غِبتَ حتّی تَحتاجَ الی دَلیلٍ یَدُلُّ عَلیک، و متی بَعُدتَ حتّی تَکونَ اْلاثارُ هی اَلْتی توصِلُ الیک، عَمیتْ عینٌ لا تَراکَ عَلْیها رَقیبا.

(فرازهایی از دعای عرفه حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام)

ارزش، اهمیت و جایگاه خرد و خردورزی در دین مبین و خردپذیر اسلام، به ویژه مذهب تشیع، بر هیچ اهل بصیرت و انصافی پوشیده نیست. آیات فراوان قرآن کریم، روایات معتبر و سیره حضرات معصومان(علیهم سلام الله اجمعین) گواهی روشن و محکم بر این مطلب است. با وجود این، تاریخ اندیشه در جهان اسلام شاهد پیدایش برخی فرقه ها، جریان ها و اشخاص خردستیز یا، دست کم، خردناگرا بوده است. مخالفت با فلسفه را می توان یکی از بارزترین جنبه ها و جبهه های این رویکرد دانست. امّا براستی دلیل یا علل این مخالفت ها چه بوده و چیست؟ تأثیر آن ها در رشد یا افول فلسفه چه مقدار بوده و هست؟

در پنجمین شماره معرفت فلسفی «میزگرد فلسفه شناسی» در پی تبیین عوامل (ادلّه و علل) مخالفت با فلسفه در جهان اسلام است. آیت الله مصباح یزدی در پاسخ به این پرسش، ضمن اشاره به این مطلب که سند و دلیل قطعی تاریخی، مکتوب یا غیر مکتوب، در این زمینه در دست نیست، با توجه به زمان و چگونگی ورود فلسفه به جهان اسلام و تبیین اوضاع و شرایط موجود در قرون اولیه اسلام، چند عامل مخالفت با فلسفه را بیان می کنند. به نظر استاد، بیگانه و وارداتی بودن فلسفه، ترجمه نادرست و غیر دقیق نوشته های فلسفی، فقدان برابر نهادهای مناسب برای اصطلاحات فنّی فلسفه، برخورد سطحی برخی اندیشمندان مسلمان با مطالب فلسفی، تبیین و تحلیل های نادرست برخی مباحث، تنوع و گوناگونی مکاتب فلسفی و اختلاف آرای فیلسوفان با یکدیگر در پاره ای موارد، و مخالفت واقعی یا ظاهری برخی مطالب فلسفه یونانی با باورها و عقاید اسلامی را می توان از جمله عوامل مخالفت با فلسفه در آن دوران دانست.

تاکید افراطی بر کفایت نقل در مقابل عقل، وجود روایات نادر در مذمت فلسفه، و تعصب های بی جای برخی طرفداران فلسفه و پافشاری آنان بر نظریات نادرست فلسفی نیز از جمله عوامل مخالفت با فلسفه از دیرباز تاکنون بوده است.

استاد ممدوحی با تاکید بر گفته های استاد مصباح یزدی، ایستادگی علنی برخی از دهریان نظیر ابوشاکر دیسانی و ابن ابوالعوجا، در مقابل اسلام و قرین شدن نام دهریان با نام فلسفه را از دیگر عوامل مخالفت مسلمانان با فلسفه می دانند.

استاد فیاضی نیز انگیزه شوم خلفای جور از آوردن فلسفه به جهان اسلام را ، که همان مخالفت با امامان معصوم(علیهم صلوات الله اجمعین) بود، و نیر مخالفت واقعی یا توهمی برخی آرا و نظرات فلسفی با آیات و روایات را از جمله عوامل مخالفت با فلسفه شمرده اند.

محور مطالب مقالة «پدیدارشناسی هگل»، پدیدارشناسی روح است. نویسنده محترم با تاکید بر این مطلب که فهم عمیق و درست فلسفه هگل بدون فهم گفته های هگل در باب پدیدارشناسی روح ممکن نیست، به معرفی جایگاه پدیدارشناسی روح در نظام فلسفی هگل پرداخته، سیر تکاملی روح از حوزه یقین حسی، ادراک، فاهمه، خودآگاهی تا عقل را بررسی کرده است. نسبت پدیدارشناسی و منطق از دیدگاه هگل، تفاوت هگل با فیلسوفان دیگر در قلمرو پدیدارشناسی، شعور ابتدایی و شعور فلسفی از جمله مطالب این مقاله اند.

تاریخچه شکاکیت و نسبیت گرایی، سیر تطورات و تحولات و بیان مبانی این دو، همراه با بررسی و نقد، درون مایه مقاله «شکاکیت و نسبیت گرایی» است. نویسنده محترم پس از بیان مقدمه ای کوتاه، دوره های نه گانه شکاکیت و نسبیت گرایی را به ترتیب ذیل معرفی و ویژگی های هر یک را برشمرده است:

1. شکاکیت و نسبیت گرایی در آغاز پیدایش فلسفة یونان 2. ظهور شکاکیت از ارسطو در قرن های سوّم و چهارم پیش از میلاد 3. شکاکیت در آکادمی 4. شکاکیت پورنی 5. شکاکیت در آغاز قرون وسطا 6. احیای شکاکیت در قرن شانزدهم میلادی 7. شکاکیت در عصر جدید (قرن هفدهم) 8. شکاکیت در عصر روشنگری 9. شکاکیت و نسبیت گرایی معاصر. در پایان این مقاله، ضمن بررسی و نقد مبانی شکاکیت و نسبیت گرایی، مبانی معرفت شناسی اسلامی به اختصار بیان شده است.

آیا جهان هستی همچون ساعتی است که یکبار کوک شده و تا ابد بی نیاز از مداخلة نیرو و تدبیری دیگر به کار خود ادامه خواهد داد؟ در این صورت، نقش و تاثیر خدا در آفرینش و هستی چیست؟ نویسنده محترم مقاله «تحلیل و بررسی اندیشه ساعت ساز لاهوتی» ابتدا این اندیشه را تبیین نموده و سپس با بررسی و تحلیل مقدمات آن از دیدگاه حرکت جوهری و دیدگاه نظریه صورت و ماده، کاستی ها و ناراستی های آن را نشان داده است.

نویسنده محترم مقاله «فرار از فلسفه»، که در حقیقت نام کتابی است که یکی از نویسندگان در شرح احوال و زندگی، پیشینه فرهنگی و سلوک علمی خود نگاشته است، به نقد آرای نویسنده محترم کتاب در باب فلسفه و رویکرد وی به مباحث فلسفی پرداخته، و در پایان چنین نتیجه گرفته است که دفاع از فلسفه، دفاع از شیوه تفکر عقلانی در حد اعتدال و معقول است. نه باید به طور مطلق مدافع فلسفه بود و نه شیوه فرار از آن را برگزید. آنچه شایستة گریز است، بلندپروازی، انحصارگری، و یکسو نگری است، خواه در فلسفه، خواه در غیر فلسفه.

در پایان، با امید به آنکه نقدها و پیشنهادهای ارزشمند و راهگشای خوانندگان فرهیخته معرفت فلسفی، چشمان دست اندرکاران این نشریه را منوّر و گام های آنان را در ادامه راه راسخ تر نماید، از همه استادان و دانشوران ارجمندی که ما را در تهیه و ارایه این مجموعه یاری رساندند صمیمانه تشکر نموده و از خداوند منان برای همگان سعادت و بهروزی بیش از پیش خواهانیم.

سردبیر