معرفت فلسفی

سال یازدهم، شماره چهارم ـ تابستان 1393

مهدى همازاده ابیانه[1]

مهدى ذاکرى[2]

چکیده

در این مقاله، نظریه «محقّق سازى» که توسط فیزیکالیست هاى طرفدار نظریه «کارکردگرایى» ارائه شده ـ از دیدگاه میزان توفیق در حل معضل «علیت ذهنى» کانون بررسى قرار گرفته است. نویسندگان نشان مى دهند که تقریرها و ویرایش هاى مختلف از ایده مزبور، همچنان نتوانسته اند معضل علیت ذهنى را برطرف کنند؛ بلکه یا به این همانى نوعى و تحویل گرایى بازگشت کرده اند و یا به تعین علّى مضاعف دچار شده اند.

     در این مقاله به طور ویژه «نظریه زیرمجموعه» که شومیکر آن را در سال 2007 ارائه کرده و «نظریه تعین بخشى» که یابلو در سال 1992 مطرح ساخته است تبیین شده اند که در واقع، دو تقریر از نظریه محقق سازى هستند. نویسندگان نشان مى دهند که ارائه دهندگان دو دیدگاه مزبور، سعى در اثبات اصالت و عینیت ویژگى هایى ذهنى (فرار از تحویل گرایى) و ارائه تصویرى از اعمال نیروى علّى توسط این ویژگى ها دارند؛ اما در ادامه، با طرح انتقادات کیم و دیگران، استمرار معضل محرومیت علّى و درافتادن در دام تحویل گرایى در هر دو تقریر، نشان داده شده است.

کلیدواژه ها: علیت ذهنى، محرومیت علّى، تعین علّى مضاعف، شبه پدیدارگرایى، محقق سازى.

[1] دانشجوى دکترى فلسفه ذهن پژوهشکده علوم شناختى تهران. mhomazade@yahoo.com

[2] استادیار گروه فلسفه دانشگاه تهران پردیس قم. zaker@ut.ac.ir

دریافت: 9/6/92               پذیرش: 22/12/92

مقدمه

رعایت صداقت یکی از مهم ترین ویژگی های بازار اسلامی است. بازار اسلامی بازاری است که بر مبنای صداقت بنا شده و همین امر کارکردهای مثبتی بر جای می گذارد. هرچند صداقت مفهومی کیفی است، ولی تجزیه و تحلیل میزان رعایت آن در بازارهای جوامع اسلامی، نیازمند ارائة شاخص است. شاخص مزبور می تواند وضعیت حاکم بر بازار ها را از لحاظ میزان تحقق موازین اخلاقی اسلام ارزیابی نماید.

صرف نظر از اهمیت طراحی شاخص، اندازهگیری آن با استفاده از روش های علمی اهمیت بسزایی دارد. شاخص های علمی استخراج شده می تواند چراغ راه سیاست گذاران و همچنین رافع نواقص موجود باشد. از میان شاخص های معرفی شده برای ارزیابی وضعیت اخلاقی بازارهای اسلامی، رجایی و کاظمی (1391) شاخص صداقت را معرفی کرده اند. پژوهش حاضر با استفاده از روش مطالعة میدانی این شاخص را در بخش صنعت کشور ارزیابی می کند. به سبب محدودیت های موجود در دسترسی به آمار و اطلاعات، دامنة بررسی به بازار عمده فروشی محصولات صنایع لبنی مشهد (مبادلات تولیدکنندگان محصولات لبنی و عمده فروشان شهر مشهد) محدود شده است.

یکی از مهم ترین مسائل در اندازهگیری شاخصها، روش و یا روشهای اندازهگیری با توجه به نوع شاخص و منابع اطلاعاتی در دسترس است. از این رو، بخش اول مقاله به بررسی مبانی نظری شاخص اختصاص دارد. در ادامه پژوهشها و مطالعات مشابه داخلی و خارجی بررسی می شود. بخش پایانی مقاله به تجزیه و تحلیل شاخص صداقت در بازار صنایع لبنی مشهد و همچنین آسیب شناسی این شاخص اختصاص دارد. در نتیجه گیری مقاله، توصیه های سیاستی برای بهبود وضعیت شاخص صداقت در بازار صنایع لبنی ارائه شده است.

مبانی نظری

برای اندازهگیری و سنجش شاخص صداقت در بازار اسلامی، پیش از هر چیز، باید به این نکته توجه کرد که سنجش صداقت در چه حوزه هایی با اقتصاد و به تبع آن، با بازار در ارتباط است و یا به بیان بهتر، ورود صداقت به بازار به مثابة یک امر اقتصادی، از چه دریچه هایی خواهد بود.

به طور کلی، میتوان صداقت را از دو منظر وارد ادبیات اقتصادی نمود: در نگرش اول، میتوان صداقت را امری اخلاقی دانست که ویژگی رفتار عوامل بازار است. در این نگرش، صداقت در زیر مجموعة ادبیات گسترده ای با عنوان اقتصاد و اخلاق قرار می گیرد که می توان آن را در زمرة اخلاق کسب و کار به عنوان بخشی از اخلاق کاربردی پذیرفت. در نگرش دوم، می توان صداقت را به معنای شفافیت پذیرفت که در حقیقت، ویژگی ساختار بازار به مثابة یک پدیدة بیرونی است و در زمرة مفاهیم مرتبط با اقتصاد اطلاعات به شمار می آید.

اخلاق کسب و کار به عنوان یک رشتة دانشگاهی مجزا و خودآگاه، قدمتی قریب چهار دهه دارد. مطالعات پیشگامانة ریموند بومهارت در دهة 60 یکی از اولین سنگ بنای های اخلاق در کسب و کار است. ریچارد دی. جرج شروع اخلاق کسب و کار به عنوان یک شاخة دانشگاهی را دهة 1970 دانسته و بومهارت را بنیان گذار اخلاق کسب و کار آکادمیک برشمرده است. اخلاق شناس برجستة حوزة کسب و کار، نرمن بووی، اولین همایش آکادمیک این حوزه را در سال 1974 می داند، اگر چه در دهة 1970 دانشکده جرج اشتاینر در دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس میزبان همایش بود که با حمایت ‏جنرال الکتریک برگزار می شد. در این همایش، دربارة ابعاد اجتماعی، سیاسی، حقوقی، و اخلاقی کسب و کار توسط نمایندگان شرکت های فرچون 500 و استادانی از سرتاسر ایالات متحدة آمریکا بحث و بررسی به عمل آمد. البته کارهای دیگری هم دربارة تدوین دوره های آموزشی و کتاب هایی راجع به کسب و کار و جامعه انجام گرفت. این دغدغة گسترده همراه با محیط بیرونی کسب و کار سرانجام در گروه مسائل اجتماعی دانشکدة مدیریت تجلی نهایی خود یافت. علاقه مندی های بعدی با دقت بیشتری به موضوعات اخلاقی محض معطوف شد و به ویژه، در دانشکده های فلسفه، در میان افرادی همانند نورمن بووی، ریچارد دی. جرج و دیگر افراد غیر فیلسوف، مثل کلارن والتون - که اولین کتاب ها و مقالات را درباره اخلاق کسب و کار منتشر ساختند - بروز پیدا کرد. این اقدامات در نهایت، به تأسیس انجمن اخلاق تجاری منتهی گردید که هر ساله جلساتی را برگزار می کرد و فصل نامة اخلاق تجاری را در دهة هفتاد زیر نظر پاتریشیا ورهین منتشر ساخت (دائرة المعارف فلسفی استنفورد، 2008).

در همین زمینه، پژوهش گران متعددی تلاش کرده اند که رشد فعالیت های مرتبط با حوزة اخلاقیات کسب و کار را در چندین کشور اندازه گیری کنند. یکی از قابل ملاحظه ترین تلاش ها شامل یک سلسله مقالات منتشر شده در شمارة ویژه نشریة اخلاقیات کسب و کار را در چندین کشور اندازه گیری کنند. یکی از قابل ملاحظه ترین تلاش ها شامل یک سلسله مقالات منتشر شده در شمارة ویژه نشریة اخلاقیات کسب و کار در اکتبر سال 1997 می شود. فرهنگ دائرة المعارف بلکول چکیده ای از فعالیت های حوزة اخلاقیات کسب و کار از ـ تقریباً ـ همة قاره ها تهیه کرده است. اخبار مجلة بین المللی اخلاقیات کسب و کار چاپ شده توسط مؤسسة اخلاقیات کسب و کار (1997، 1998و 1999) ـ گزارشی از درک عمومی از اخلاقیات کسب و کار و فعالیت اخلاقیات کسب و کار در چین، آمریکای لاتین و اروپا تهیه کرده است.

بی شک، همة این داده ها در ایجاد دید کلی از فعالیت های مرتبط با حوزة اخلاقیات کسب و کار، که در کشورهای گوناگون در سراسر جهان انجام می شود، مفید است. اما آنچه همچنان کم است یک رویکرد رسمی و استاندارد برای اندازه گیری سطح ملی فعالیت اخلاقیات حوزة کسب و کار است. گزارش برخی از این کشورها رویکردی اتفاقی و تصادفی به ارزیابی شان دارد، تا جایی که به نظر می رسد در برخی مواقع، آنها بر روی انتخاب خودشان از معیارهایی برای ارزیابی گسترة فعالیت و نه بر اساس معیارهای تثبیت شده و معتبر تکیه دارند. البته برخی از محققان، پیشگام توسعة شاخص ها و ابزارهایی به منظور اندازه گیری و نیز فراهم آوردن مبنایی برای مقایسه های بین کشوری در حوزة اجتماع و تجارت بوده اند. برای مثال، شاخص مفهومی فساد ارائه شده توسط مؤسسة شفافیت بین الملل گسترة فساد را در میان سیاست مداران و مقامات ـ آن گونه که توسط فعالان اقتصادی، تحلیل ریسک و نظرات عمومی برآورد می شود- برای بیش از 158 کشور جهان اندازه گیری می کند.

باید توجه داشت که رویکرد مؤسسة شفافیت بین الملل از منظر شفافیت است، که همان گونه که در ابتدا مطرح گردید - باید آن را در ذیل اقتصاد اطلاعات تعریف کرد. مؤسسة شفافیت بین الملل به عنوان نهادی با اهمیت در جمع آوری و توزیع اطلاعات مرتبط با فساد شناخته شده است. شاخص ادراک فساد یکی از چند روشی است که به اتکای آن، سازمان یاد شده این اطلاعات را به صورت نظام مند در می آورد. این شاخص مشهورترین و کاربردی ترین منبع دربارة فساد است.

برآورد اخلاق کسب و کار و شفافیت، موضوع بحث های بسیاری بوده است، به ویژه از هنگامی که شاخص ادراک فساد برای اولین بار، در سال 1995 منتشر شد. در حالی که شاخص مزبور، بیشترین توجه را از سوی منتقدان به خود جلب می کند، اما بسیاری از تحلیل ها دربارة نحوة برآورد شاخص یاد شده توسط مؤسسة شفافیت بین الملل و بانک جهانی است. این دو سازمان کاملاً از مشکلات اندازه گیری این شاخص آگاهند و بحث و گفت وگو در این زمینه را تشویق می کنند.

رجایی و کاظمی (1390) با انجام مطالعه ای دربارة اخلاق کسب و کار، شاخص ترکیبی صداقت را برای سنجش وضعیت بازار پیشنهاد کرده اند. این شاخص متغیرهای زمینه ساز، فرایندی و جبرانی صداقت را در عرصه های گوناگون بینشی، ساختاری و رفتاری اندازهگیری می­کند. در شاخص مزبور، صداقت بازار زمانی محقق می شود که چگونگی تعامل عرضه کنندگان و تقاضا کنندگان، فضای فیزیکی، نورپردازی، چینش کالا و فضای حاکم بر بازار به طور پایدار، واقع نما باشد، به گونه ای که هیچ گونه انحراف از حقیقت یا وارونه سازی در آن صورت نگیرد، و اگر به هر دلیل، انحرافی از واقعیت صورت پذیرفت بازار انعطاف پذیری لازم برای جبران آن را داشته باشد. شاخص ترکیبی پیشنهادی صداقت میانگین وزنی شاخص شناخت مشتمل بر چهار نماگر به عنوان شاخص زمینه ساز، شاخص قانون مندی و نظم، و شاخص حاکمیت اخلاق با نماگرهای خاص خود به عنوان شاخص جریان به موقع اطلاعات و شاخص خیارات به عنوان شاخص جبران نارسایی بازار یا پنهان سازی عمدی با نماگرهای خاص خود، معرفی شده اند (رجایی و کاظمی، 1391).

شاخص صداقت را می توان از نظر نوع، در سه دسته شاخص های زمینه ساز، فرایندی و جبرانی جای داد؛ همچنان که می توان برحسب عرصه های آن، یعنی بینشی، شناختی، ساختاری و رفتاری تفکیک کرد. با هر دو تفکیک، می توان شاخصهای صداقت را تبیین کرد.

در شاخص صداقت ایمان و تقوا در بازار در قالب امانت داری و راست گویی بروز می کند. ازاین رو، شاخصهای بینشی، خود را در شاخصهای رفتاری و ساختاری نمایان می کنند. از سوی دیگر، شاخص شناختی را می توان در شناخت احکام، قوانین و اخلاقیات بازار خلاصه کرد. شاخصهای ساختاری را می توان به عنوان شاخصهای قانونمندی و نظم، و شاخصهای جبرانی یا خیارات، و شاخصهای رفتاری را به عنوان شاخصهای حاکمیت اخلاق و دوری از رذایل اخلاقی معرفی کرد (رجایی و کاظمی، 1391).

ممکن است به هر علت، در مبادله پنهان کاری صورت پذیرد. شریعت مقدس اسلام اختیار فسخ را در موارد متعدد و با ضابطة مشخص جعل کرده که جبران کنندة نارسایی بازار در کشف اطلاعات یا پنهان کاری یکی از طرفین مبادله است. تشریع خیارات جبران کنندة نارسایی بازار نسبت به صداقت یا پنهان کاری عمدی است. چکیدة شاخصها در جدول (1) قابل مشاهده است.

در شاخص صداقت مسئلة ملکات نفسانی و ویژگی های نفس از اهمیت زیادی برخوردار است. در حقیقت، در این روش، به دنبال درک حالات درونی افراد هستیم؛ چرا که با توجه به تعریفی که در ابتدا مطرح شد، صداقت در اخلاق مطابقت خبر با اعتقاد خبررسان است. به معنای دقیق تر، در این روش، ما با متغیرهای انفسی سروکار داریم. امروزه برای سنجش ادراکات عقاید و حالات نفسانی افراد، از روشهای سنجش نگرش[1] استفاده میشود که در ادامه خواهد آمد.

امروزه فنون مربوط به اندازهگیری نگرش ها، باورها، عقاید و ادراکات بیش از سایر موضوعات یا روش های مصاحبه ای و پرسش نامه ای توسعه یافته، و این شاید به سبب اهمیت جایگاه نگرش سنجی در مطالعات علوم انسانی است. موضوعاتی که مردم ممکن است نسبت به آنها نگرش داشته باشند، نامحدودند تا جایی که برخی از دانشمندان علوم انسانی با استدلال بحث میکنند که در تحلیل نهایی، همه چیز زندگی به نگرش های فرد بستگی دارد. این سخن احتمالاً درست است؛ زیرا نگرش افراد نسبت به سیاست، ازدواج، مذهب، نوع تغذیه، تغییرات اجتماعی، تعلیم و تربیت، مد، ارتباطات و بسیاری دیگر از این قبیل چنان مهم است که دانشمندان علوم انسانی و اجتماعی، وقت و اندیشة بسیاری صرف یافتن راه هایی برای اندازهگیری آن کرده اند. انسان هنگامی از قدرت و نفوذ نگرش خاص مطلع میشود که میکوشد با استفاده از وسایل ارتباط جمعی، آگاهی دادن، تعلیم و تربیت، مناظره، تبلیغ، مشق نظامی و مانند آن، نگرش افراد را تغییر دهد (اوپنهایم، 1369).

از سوی دیگر، مقیاسهای مبتنی بر نظریة مقیاس بندی، که خود شاخه ای از نظریة اندازهگیری است، بر روش های آماری و منطقی استوار است و برای این منظور استفاده می شود که نشان می دهد چه اعدادی باید برای نمایش ویژگی های یک صفت به کار برده شود. هدف نظریة مقیاس بندی ایجاد مقیاس های مناسب است. مقیاس مجموعه ای از انداره های سازمان یافته است که همة آنها یک صفت یا ویژگی را اندازهگیری میکنند (آلن و ین، 1374).

اما نکتة قابل تأمل در این شاخص، حضور تعدادی نماگر غیر نگرشی در این الگو است. ازاین رو، برای سنجش این نماگرها، باید از روشهای دیگری استفاده کرد که در بخش بعد بیشتر توضیح داده می شود.

بازار محل مبادلة دو گروه مشخص است. از این رو، برای جامعة آماری این پژوهش، بازار مبادلة تولیدکنندگان و عمده فروشان محصولات لبنی شهر مشهد انتخاب شده است. این جامعة آماری به عللی، همچون ارتباط نزدیک تولیدکنندگان با حلقة اولیة چرخة تولید لبنیات، یعنی دام داران، و نیز عمده فروشان به سبب توانایی تأثیرگذاری بر کیفیت محصولات (مانند تأثیرگذاری بر وزن) - و ارتباط با خرده فروشان، قدرت مانور بیشتری در رعایت مبانی اخلاقی همچون رعایت انصاف در قیمت و وزن و راست نمایی در تبلیغات کالا و تاریخ انقضای محصولات لبنی - که مسئلة مهمی در این چرخه است دارد. از این رو، دارای جایگاه ویژه ای در بازار و ارزیابی شاخص صداقت است.

مطالعات پیشین

شاخص صداقت تا کنون در کشور مورد سنجش و ارزیابی قرار نگرفته است، حتی کمتر شاخصی مشابه این شاخص در کشور اندازه گیری شده است. البته با کمی مسامحه، می توان تلاش هایی را که در جهت اندازه گیری سلامت اداری و اقتصادی در چند سال گذشته در کشور انجام گرفته است در زمرة این ادبیات قرار داد. در خارج از کشور نیز پژوهش هایی اگرچه نه به صورت کامل، اما تا حدی مشابه شاخص صداقت، سنجش گردیده است. همان گونه که پیش از این ذکر شد، شاخص صداقت را می­توان مشابه دو دسته شاخص مهم معرفی کرد: گروه اول شاخصهای شفافیت و سلامت اقتصادی است که مؤسسة شفافیت بین الملل و مؤسساتی مشابه آن زمینة رشد و گسترش آنها را فراهم کرده اند. گروه دوم شاخصهای اخلاق کسب و کار است که بیشتر جنبة آکادمیک دارد و کمتر به صورت گسترده اندازهگیری شده است. در ادامه، به معرفی تعدادی از این مطالعات خواهیم پرداخت.

الف. مطالعات داخلی

محمد فاضلی (1388) در پژوهشی که به سفارش مرکز پژوهش های مجلس برای سنجش فساد اداری در ایران انجام داده، به تبیین و بررسی مقدمه ای بر سنجش فساد مالی و اداری پرداخته است. آنچه حائز اهمیت است توجه وی به روش های متداول سنجش و اندازه گیری فساد است.

عبدالله توکلی (1390) در مقاله ای با عنوان سنجش فساد اداری: درآمدی بر تبیین الزامات روش شناختی طراحی شاخص ملی، از رهگذر مطالعة تطبیقی شاخص ها و الزامات روش شناختی طراحی شاخص ها در سطح ملی، الزامات اساسی سنجش فساد اداری متناسب با کشور ایران را فراهم آورده است (توکلی، 1390).

مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران (1391) در طرحی به تدوین و آزمون (اعتبار سنجی) الگوی سنجش سلامت و فساد اداری شهرداری تهران پرداخته است. نتایج به دست آمده در این پژوهش، بیشتر در زمینة ارائة توصیه های سیاستی به شهرداری تهران برای افزایش سلامت اداری با توجه به فرهنگ سلامت است (مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، 1391).

ب. مطالعات خارجی

در زمینة شفافیت و یا فساد، شاخصی که در حال حاضر از بیشترین شهرت برخوردار است، شاخص شفافیت (ادراک فساد)[2] است. این شاخص سالیانه از سوی مؤسسة شفافیت بین الملل منتشر می شود. هدف این شاخص اندازهگیری چیزی است که مردم دربارة فساد تصور می کنند و این گونه نیست که از سوی مؤسسة شفافیت بین الملل برای شناسایی واقعیت های مربوط به سطوح عملی و کنونی فساد ارائه شده باشد.

مؤسسة راست کرداری جهانی (1999) شاخص راست کرداری جهانی[3] را به عنوان یک نماگر، برای نشان دادن وضعیت سلامت و تجزیه و تحلیل رابطة حکومت ها و فساد ارائه داد. این شاخص یکی از جامع ترین مجموعه اطلاعات برای ارائة داده های کمی و تجزیه و تحلیل سازوکار های مبارزه با فساد اداری و پاسخ گویی دولت در سطح ملی در سراسر جهان است.

جان تسلیکس[4] (2008)، شاخص اخلاقیات کسب و کار[5] را در سال 2004 به منظور اندازهگیری نظام مند نگرش مصرف کنندگان از رفتار اخلاقی کسب و کار ایجاد کرد. پس از جمع آوری مطالعات اولیه، اندازهگیری های سالانه ای در 2006، 2007، 2008 و 2009 با استفاده از پرسش نامه های یکسان، روش نمونه گیری، و همان مجموعه پژوهشی بازیابی شد (کاروان توسط شرکت نظرسنجی). علاوه بر آن، شاخص اخلاق کسب و کار به بیست کشور متفاوت نیز گسترش یافت. شاخص اخلاق کسب و کار بر اساس تلفیق دو شاخص اصلی نگرش مصرف کننده ICS و CBCCI ایجاد شده است.

روش پژوهش و اندازهگیری

با مروری اجمالی بر شاخصها و نماگرهای صداقت، مشخص میگردد که ابعاد سنجش در بازار صنایع لبنی، بسته به نوع، متفاوت بوده و ترکیب شاخصها به گونه ای است که برخی نماگرها در حوزة دانش سنجی، مربوط به زمان تولید و مانند آن است.

این بدان معناست که شاخصها از یک مقوله نیستند؛ برخی مربوط به حوزة دانش و اطلاعات فرد و انتزاعی است. در حالی که برخی نماگرها که محور مطالعه شان مربوط به حوزة مبادله بوده و در فرایند مبادله میان تولید کننده و فروشنده روی میدهد و به نوع دانش و میزان اطلاعات فرد از مبادی و مسائل دینی مربوط نمی شود. از سوی دیگر، برخی نماگرهای دیگر نیز وجود دارد که در هنگام تولید، روی داده و بنابراین، نه از جنس ارتباط و تعامل میان تولید کننده و فروشنده و نه از جنس دانش است، این وضعیت در زمان تولید محصول روی داده و ازاین رو، مخاطب آن نسبت به دو دستة دیگر متفاوت است. جدول (1) این وضعیت را نسبت به شاخص صداقت مشخص مینماید.

این موضوع موجب گردید تا منظور سنجش شاخص و نماگرهای صداقت در بازار لبنی، از ابزارهای متفاوتی استفاده گردد. پرسش نامه، مصاحبه و نیز بررسی اسنادی، ابزارهایی است که هر یک بنا به شرایط و ویژگی های حاکم بر نماگرها، محقق را ملزم به استفاده از آنها کرد. در جدول ذیل، چرایی استفاده از هر یک به اختصار بیان شده است.

جدول (1): شاخص صداقت در صنایع لبنی مشهد

نام شاخص

نماگرها

محور بررسی

مصاحبه با ناظر

پرسش نامة تولید کننده

پرسش نامة دو طرف

بررسی

اسنادی

توضیحات

شناخت (احکام، اخلاق و قوانین)

میزان اطلاعات از ارکان، اصول و واجبات و محرمات مبادله

دانش سنجی

میزان اطلاعات نسبت به مستحبات و مکروهات مبادله و اخلاقیات بازار

دانش سنجی

میزان اطلاعات نسبت به قوانین و مقررات کشوری مربوط به بازار

دانش سنجی

قانونمندی و نظم

وجود قرارداد و تعیین نوع و طرفین مبادله

مبادله

بررسی اسنادی قرارداد ها (قرارداد، فاکتور و...)

تعیین قیمت، مقدار و ویژگی های کالا

مبادله

نظم فیزیکی

مبادله

حاکمیت اخلاق اسلامی (ایجابی منهای سلبی، راست گویی)

سازگاری مبادله و قرارداد با واقعیت (نوع کالا، وزن، قیمت، زمان و شروط)

مبادله

بررسی اسنادی قرارداد ها (قرارداد، فاکتور و...)

میزان سازگاری مشخصات یا برچسب کالا (وزن، قیمت، کیفیت و ترکیبات) با واقعیت

مبادله-تولیدات

استفاده از داده های موجود در مراکز نظارتی

سازگاری تبلیغات با واقعیت

تولیدات

وفای به عهد

تحویل به موقع کالا ووجوه (ثمن و مثمن)

مبادله

پای بندی به تعهدات مربوط به خدمات پس از مبادله

مبادله

پای بندی به سایر تعهدات (تعهدات عمومیو مشروط در قرارداب)

مبادله

امانت داری

پرداخت به موقه ثمن و مثمن

مبادله

مراقبت از کالا در زمان تعمیر

مبادله

کم فروشی

تولیدات

استفاده از داده های موجود در مراکز نظارتی

انصاف

نرخ سود

مبادله

انواع کم فروشی

تولیدات

استفاده از داده های موجود در مراکز نظارتی

عدم ارتکاب محرمات بازار (رباخواری غش و تدلیس)

تولیدات-مبادله

مدح کالای خود و مذمت کالای دیگران

مبادله

حاکمیت اخلاق اسلامی(سلبی ) غش

کم فروشی (انواع کم فروشی)

تولیدات

استفاده از داده های موجود در مراکز نظارتی

مخلوط کردن کالا به گونه ای که برای عموم مردم روشن نباشد

تولیدات

تبلیغات فریبنده

مبادله

ارائة اطلاعات غلط

مبادله

تبانی

تعداد مؤسسه های تولیدی انحصاری (به استثنای انحصار طبیعی)

مبادله

میزان تبانی فروشنده (نجش)

مبادله

میزان تبانی مشتری (تدابر)

مبادله

جریان خیارات

اطلاعات طرفین مبادله نسبت به خیار

دانش سنجی

جایگاه خیار در قوانین کشور

دانش سنجی

بررسی قوانین

جریان خیار در عرف بازار

مبادله

الف. پرسش نامه

از میان نماگرهای موجود، نمیتوان پرسش نامه ای یکسان، هم برای تولیدکننده­ها و هم برای توزیع کننده­ها تدوین نمود؛ زیرا برخی موارد تنها مختص تولید کننده است و توزیع کننده نقش و تأثیری در آن ندارد. برای نمونه، در زمینة نماگر نرخ سود، چون وضعیت بازار لبنیات به گونه ای است که محصول قبل از تولید توسط مراجع ذی صلاح قیمت­گذاری میشود، امکان اینکه فروشندة کلی بتواند درصد و نرخ سود خاصی را بنا به سلیقة خود بر یک کالا محاسبه کند وجود ندارد. بنابراین، طراحی سؤال برای وی در این زمینه ضروری نیست.

در کنار سؤالاتی که تنها مرجع پاسخ گویی به آن تولید کننده ها هستند، نماگرهایی سنجیده می شوند که به طور مشترک میان هر دو گروه قابلیت عرضه دارند. تمام نماگرهای مربوط به شاخص شناخت (احکام، اخلاق و قوانین) و یا نماگر اطلاعات طرفین مبادله نسبت به خیار جزو این دسته قرار میگیرند. بر این اساس، در پرسش نامة طراحی شده، سؤالاتی مشترک برای هر دو گروه و همچنین سؤالاتی مخصوص تولید کننده در نظر گرفته شد. اما از میان نماگرهای گوناگون شاخصهای صداقت، نماگرهای ذیل از این طریق بررسی گردید:

- میزان اطلاعات از ارکان، اصول و واجبات و محرمات مبادله؛

- میزان اطلاعات نسبت به مستحبات و مکروهات مبادله و اخلاقیات بازار؛

- میزان اطلاعات نسبت به قوانین و مقررات کشوری مربوط به بازار؛

- تحویل به موقع کالا و وجوه (ثمن و مثمن)؛

- پای بندی به تعهدات مربوط به خدمات پس از مبادله؛

- پای بندی به سایر تعهدات (تعهدات خدمات عمومی و مشروط در قرارداد)؛

- پرداخت به موقع ثمن و مثمن؛

- عدم ارتکاب محرمات بازار (رباخواری، غش و تدلیس)؛

- اطلاعات طرفین مبادله نسبت به خیار؛

- جریان خیار در عرف بازار.

این نماگرها به وسیلة پرسش نامه سنجیده شدند. اما در ارتباط با چرایی انتخاب پرسش نامه برای این نماگرها، می توان گفت: سه نماگر اول، که مربوط به شاخص شناخت (احکام، اخلاق و قوانین) هستند، چون مربوط به حوزة دانش بود و سنجش آن در واقع دانش سنجی است، نیازمند استفاده از این ابزار هستیم و از سایر ابزارها نمیتوان استفاده نمود. اما سنجش مواردی از قبیل تحویل به موقع کالا و وجوه، پایبندی به تعهدات مربوط به خدمات پس از مبادله، پای بندی به سایر تعهدات و پرداخت به موقع ثمن و مثمن، و نماگر عدم ارتکاب محرمات بازار نیازمند مراجعه به بازار و سنجش میزان آن از نگاه فعالان در این حوزه است. بدین روی، این موضوعات نیز از طریق پرسش نامه سنجیده شد.

همچنین بحث خیارات (میزان اطلاعات طرفین مبادله نسبت به خیار و جریان خیار در عرف بازار) نیازمند مراجعه به جامعة هدف و سنجش دانش آنها در این زمینه است. برای این موضوع، با مشاوره های مذهبی اخذ شده، مقرر گردید گویه هایی تعریف شود که میزان اطلاع از آنها و جریان داشتن آن در بازار، نشان دهندة وضعیت آن باشد.

در کنار این موضوعات، دو نماگر دیگر نیز وجود داشت که به وسیلة پرسش نامه سنجیده شد، اما جامعة آماری آنها متفاوت بود. این دو نماگر عبارت بودند از: نرخ سود، و مدح کالای خود و مذمت کالای دیگران. مصادیق این دو موضوع تنها تولید کننده ها هستند؛ زیرا کلی فروش بنا به شرایط خاص این محصول، که مطابق قوانین حاکم بر بازار، قیمت محصول باید مطابق قیمت روی برچسب باشد، امکان اینکه بتواند قیمت را افزایش دهد ندارد، اما تنها کاری که میتواند انجام دهد این است که در زمان خرید محصول از کارخانه، در زمینة قیمت به مقدار لازم چانه زنی کند. در این زمینه، این تولیدکنندگان هستند که میتوانند نرخ سود خود را تعیین نمایند[6].

همچنین مدح کالای خود و مذمت کالای دیگران، تنها میتواند از طریق تولیدکنندگان انجام گیرد. بدین روی، عمده فروشان نقشی در این زمینه ندارند. بنابراین، برای این دو نماگر سؤالاتی در پرسش نامه طراحی گردید که مخاطب آن فقط تولیدکنندگان باشند.

بنابراین، جامعة آماری شامل تولیدکنندگان (کارخانه داران) و توزیع کنندگان (کلی فروشان) است. حجم نمونه نیز بر اساس داده­های موجود، 90 نفر در نظر گرفته شد، که این تعداد بر اساس حجم جامعه، که در گزارش سال 1390 قریب 800 واحد بوده، بر اساس فرمول کوکران، نمونه ای معادل 86 واحد با خطای 10 درصد به دست آمد. برای دو نماگر انتهایی، که جامعة آماری آن تنها تولیدکنندگان باشند، تعداد این جامعه در شهر مشهد 40 نفر است که این تعداد بر اساس فرمول کوکران، در سطح خطای 10 درصد حجم نمونه ای، معادل 28 نفر در نظر گرفته شد.

اما آخرین گزینهای که در ارتباط با پرسش نامه باید درنظر گرفت روش سنجش روایی و پایایی پرسش نامه است. در این زمینه، روایی پرسش نامه با توزیع آن بین تعدادی از متخصصان و استفاده از نظرات آنها، سنجیده شد و پایایی ابزار با استفاده از توزیع پرسش نامه در بین گروهی از افراد نمونه و سنجش ضریب آلفای کرونباخ بررسی گردید.

ب. بررسی اسنادی

برخی نماگرها در این طرح وجود دارند که سنجش آنها تنها از طریق مطالعات اسنادی امکان پذیر است. این نماگرهاعبارتند از:

- وجود قرارداد و تعیین نوع و طرفین مبادله؛

- تعیین قیمت، مقدار و ویژگی­های کالا؛

- سازگاری مبادله و قرارداد با واقعیت (نوع کالا، وزن، قیمت، زمان و شروط)؛

- میزان سازگاری مشخصات با برچسب کالا (وزن، قیمت، کیفیت، ترکیبات) با واقعیت؛

- کم فروشی؛

- جایگاه خیار در قوانین کشور؛

بررسی وجود و نبود قرارداد میان تولیدکنندگان و عمده فروشان، نیازمند بررسی آن در واقعیت بود؛ اینکه در ارتباط با تولیدکنندگان و عمده فروشان، ملاحظه شود که آیا چنین قراردادهایی وجود دارند یا خیر، و یا اینکه در این قراردادها، به هر شکلی (قرارداد مکتوب، فاکتور و مانند آن) چه نکاتی درج میشود، تنها از این راه امکان پذیر بود.

اما مطالعة اسنادی شامل مورد مهم دیگری هم بود. در بازار صنایع لبنی، به علت نوع فعالیت، نیازمند بررسی آزمایشگاهی برای سنجش برخی موارد، همچون نماگر میزان سازگاری مشخصات با برچسب کالا (وزن، قیمت، کیفیت و ترکیبات) و یا کم فروشی بودیم. برای بررسی این موضوعات، از داده های موجود از مراکز نظارتی استفاده کردیم. این مراکز بنا به وظیفة خود، متعهد به انجام آزمایش بر روی این محصولات به منظور سنجش وضعیت آنها و میزان تطابق یا عدم تطابق آنها با وضعیت استاندارد هستند. در این زمینه، از کارشناسان صنایع غذایی نیز کمک گرفته شد.

در کنار این دو موضوع، برای تعیین جایگاه خیار در قوانین کشور، از مطالعة اسنادی استفاده گردید. در این زمینه، مطابق نظر نویسندة کتاب شاخص صداقت در بازار اسلامی، اگر این حقوق [خیارات] از ناحیة دولت و حاکمیت پشتیبانی نشود امکان عملیاتی شدن و وزن قایل شدن برای آن در بازار کاهش خواهد یافت. بنابراین، وجود این حقوق، یعنی انواع خیارات در قانون، خود میتواند نماگر دیگری برای وجود آن در بازار باشد. با بررسی قوانین مدنی کشور، وجود و یا نبود قوانین ویژة انواع خیارات، بررسی گردید.

در مطالعات اسنادی، در زمینة قراردادهای فی مابین تولیدکنندگان و کلی فروشان، جامعة آماری 40 تولیدکننده بود و بر این اساس، حجم نمونه همان 28 واحد در نظر گرفته شد. اما در زمینة اسناد ناظران، با توجه به تعداد محصول لبنی و تعداد کارخانه­ها، حجم نمونة آزمایش ها برای هر محصول دست کم یک آزمایش در ماه است. ازاین رو، حجم نمونه تعداد 148 عدد در نظر گرفته شد. این تعداد در کل ماه­های سال به صورت تصادفی انتخاب گردیدند، به گونه ای که در شش ماه اول و دوم سال، به صورت مساوی تعداد 74 عدد انتخاب و این تعداد در طول کل ماه های سال توزیع گردید[7].

ج. مصاحبه

پس از بررسی­های انجام شده، این نتیجه به دست آمد که سنجش برخی نماگرها تنها از طریق مصاحبه میسر است، و در مصاحبه هم تولیدکنندگان از آن نظر که ذی نفع هستند، نمیتوانند مخاطب قرار گیرند. بدین روی، برای بیان وضعیت­هایی همانند تبلیغات مطابق با واقعیت و یا مخلوط کردن کالا به گونه ای که برای عموم روشن نباشد، تنها ناظران هستند که به سبب جایگاه بیرونی و همچنین تسلط کافی بر موضوع و وضعیت بازار، مرجع مناسبی برای اندازه­گیری این نماگرها هستند.

نماگرهای ذیل به وسیله مصاحبه سنجیده شد:

سازگاری تبلیغات با واقعیت؛

مخلوط کردن کالا به گونه ای که برای مردم روشن نباشد؛

تبلیغات فریبنده؛

ارائة اطلاعات غلط؛

تعداد مؤسسه های تولیدی انحصاری (به استثنای انحصار طبیعی).

جامعة آماری این مصاحبه را تمام ناظران صنایع لبنی در شهر مشهد تشکیل میدهند. تعداد این افراد 10 نفر است که دربارة آن توضیح داده شد. حجم نمونه نیز با توجه به تعداد کم این افراد، کل جامعة مورد نظر است.

د. روش های تجزیه و تحلیل داده ها

در این پژوهش، اطلاعات پس از جمع آوری، تلخیص و طبقه بندی شد و با استفاده از نرم­افزارهای Excel و SPSS، داده ها تحلیل گردید و جداول توزیع فراوانی و نمودارهای مرتبط، استخراج گردید.

در نهایت، باید به عدم سنجش برخی نماگرها در طرح توجه کرد؛ چرا که برخی از نماگرها در شاخص صداقت وجود دارند که اگرچه به درستی از سوی طراحان مطمح نظر بوده و برای سنجش وضعیت از آنها استفاده شده است، اما به عللی به سنجش آنها در بازار صنایع لبنی نیازی نیست. در این زمینه، میتوان - مثلاً - به نماگر میزان تبانی فروشنده (نجش) و همچنین میزان تبانی مشتری (تدابر) اشاره کرد.

توضیح آنکه چون در این بازار، عملاً و قانوناً قیمت محصولات توسط دولت تعیین میشود و تولیدکننده یا فروشنده امکان قیمت گذاری محصولات خود را ندارند، امکان تبانی با یکدیگر برای آنها وجود نخواهد داشت. همچنین در اقتصاد، اصلی وجود دارد که مطابق آن، وقتی تقاضا ذره ای است امکان تبانی میان خریداران وجود ندارد. در بازار صنایع لبنی هم ­چنین وضعیتی حکم­فرماست و به سبب حجم انبوه تقاضاکنندگان، امکان اجماع آنها نزدیک به صفر است.

نکتة دیگر، استفاده از اطلاعات و تحقیقات موجود است. در برخی تحقیقات، اطلاعاتی که باید به عنوان داده بررسی و تجزیه و تحلیل شود، از پیش آماده است؛ بدین صورت که محقق به دنبال اطلاعات جدید نیست، بلکه میتواند نسبت به جمع­آوری اطلاعاتی که از قبل تهیه شده و در پرونده های درمانگاهی، بیمارستانی، ثبت احوال، دانشجویی، دانش آموزی و مراجعان به مراکز شهرداری ها) موجود است، اقدام کند.

در این پژوهش، به سبب آنکه ناظران بسیاری بر صنعت لبنیات اشراف دارند، همچنین تحقیقات مرتبطی پیش از این دربارة موضوع کیفیت شیر موجود بود، از داده ها و آمار موجود در این پژوهش در سنجش برخی نماگرها استفاده گردید. سه مرجع داده در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفت: مرجع اول ادارة کل استاندارد خراسان رضوی است. مرجع دوم آزمایشگاه جهاد دانشگاهی مشهد است و در نهایت، آخرین مرجعی که از داده های آن میتوان در این پیمایش استفاده کرد تحقیقی است که در سال 1390 با حمایت اتحادیة تولیدکنندگان شیر پاستوریزه توسط دانشگاه علوم پزشکی مشهد انجام شده بود (دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 1390).

فرمول شاخص صداقت

شاخص صداقت پیشنهادی از کتاب شاخص صداقت در بازار اسلامی شاخصی ترکیبی است متشکل از شاخص شناخت احکام با وزن 193/0 درصد، شاخص نظم و انضباط با وزن 246/0 درصد، شاخص خالص اخلاق (اخلاق ایجابی منهای اخلاق سلبی) با وزن 322/0 درصد و شاخص جریان خیارات با وزن 214/0 درصد. هریک از عناصر اصلی، خود متغیرهایی با وزن مخصوص به خود دارد. میانگین وزنی متغیرهای هر عنصر میزان نقش آن متغیر در عنصر اصلی را تشکیل میدهد و میانگین وزنی عناصر اصلی، شاخص ترکیبی صداقت را به صورت زیر مشخص میکند.

شاخص صداقت شناخت 193/0 (ارکان، اصول، واجبات و محرمات 52/0+ مستحبات، مکروهات و اخلاقیات 13/0 + قوانین و مقررات 34/0) + قانونمندی و نظم 246/0 (وجود قرارداد و تعیین نوع مبادله و طرفین مبادله 34/0 + تعیین قیمت، مقدار و ویژگی های کالا 23/0 + نظم فیزیکی بازار 41/0) + حاکمیت اخلاق ایجابی منهای سلبی 322/0 [راست گویی 38/0 (سازگاری مبادله با قرارداد 10/0 + میزان سازگاری مشخصات یا برچسب کالا با واقعیت 31/0 + سازگاری تبلیغات با واقعیت 55/0) + وفای به عهد 12/0 (تحویل به موقع کالا یا خدمت و وجوه 31/0+ پای بندی به تعهدات عمومیو مشروط 33/0 + پای بندی به تعهدات مربوط به خدمات پس از مبادله 35/0) + امانت داری 29/0 (نبود کم فروشی 61/0 + مراقبت از کالا پس از قبض و اقباض و در زمان ارائة خدمات پس از فروش 10/0 + پرداخت به موقع کالا و قیمت 28/0) + انصاف 18/0 (نرخ سود 11/0 + رعایت میزان (نبود انواع کم فروشی) 31/0 + عدم ارتکاب محرمات بازار (ربا، کم فروشی، غش و تدلیس) 46/0 + مدح نکردن از کالای خود و مذمت نکردن از کالای دیگران 06/0) غش 55/0 (کم فروشی 38/0 + مخلوط کردن کالا 33/0 + تبلیغات فریبنده 15/0 + پنهان کاری یا ارائة اطلاعات غلط 17/0) تبانی 44/0 (میزان تبانی مشتری 18/0 + میزان تبانی فروشنده 31/0 + تعداد موسسه های تولیدی انحصاری 48/0] + خیارات 21/0 (اطلاعات طرفین مبادله نسبت به خیارات 28/0 + جایگاه خیارات در قوانین کشور 28/0 + جریان خیارات در عرف بازار 36/0)

بنابراین:

شاخص صداقت = (193/0) شناخت + (246/0) قانون مندی و نظم + (322/0) خالص اخلاق + (21/0) جریان خیارات

محاسبة شاخص صداقت در بازار محصولات لبنی مشهد

برای محاسبة شاخص صداقت در بازار محصولات لبنی، تک تک نماگرها به صورت جداگانه حساب گردید که در ادامه، خلاصة این محاسبات ارائه می شود:

1. شاخص شناخت (احکام، اخلاق و قوانین)

نتایج اطلاعات پرسش نامه در زمینه شاخص شناخت مشتمل بر میزان اطلاع از احکام، اخلاق و قوانین می باشد. جدول 2، اطلاعات به دست آمده در مورد اطلاع از ارکان، اصول، واجبات و مستجبات مبادله را نشان می دهد.

جدول 2: نماگر میزان اطلاع از ارکان، اصول، واجبات و مستحبات مبادله

نماگر

تعداد

میانگین

درصد میزان اطلاعات

معتبر

نامعتبر

میزان اطلاع از اصول و ارکان

90

1

2556/3

میزان اطلاع از واجبات مبادله

90

1

4556/3

میزان اطلاع از محرمات مبادله

89

2

2921/3

بر اساس داده های به دست آمده، نماگر الف (میزان اطلاعات از ارکان، اصول و واجبات و محرمات مبادله) مساوی است با:

در جدول 3، نماگر ب یا همان میزان اطلاعات نسبت به مستحبات و مکروهات مبادله و اخلاقیات بازار محاسبه شده است:

جدول (3): نماگر میزان اطلاع از مستحبات و مکروهات مبادله و اخلاقیات بازار

نماگر

تعداد

میانگین

درصد میزان اطلاعات

معتبر

نامعتبر

میزان اطلاعات نسبت به مستحبات مبادله

89

2

4719/3

میزان اطلاعات از مکروهات مبادله

88

2

8864/2

بنابراین، نماگر ب (میزان اطلاعات از مستحبات و مکروهات مبادله و اخلاقیات بازار) عبارت است از:

جدول 4 محاسبات نماگر ج (میزان اطلاعات نسبت به قوانین و مقررات کشوری مربوط به بازار) را نشان می دهد:

جدول (4): میزان اطلاعات از قوانین و مقررات کشوری مربوط به بازار

تعداد

معتبر

88

نامعتبر

2

میانگین

6136/3

بر اساس اطلاعات ارائه شده، نماگر مزبور به صورت زیر محاسبه ی شود

با تجمیع سه نماگر شاخص شناخت، رابطه زیر به دست می آید:

شناخت = (0.525)الف+ (0.131)ب+ (0.344)ج

شناخت= (0.525)(66.6)+ (0.131)(63.3)+ (0.344)(73.2)

شناخت= 34.965+8.292+ 25.181=68.438

2. قانونمندی و نظم

شاخص قانونمندی و نظم دارای سه نماگر وجود قرارداد و تعیین نوع و طرفین مبادله الف، تعیین قیمت، مقدار و ویژگی های کالا ب، و نظم فیزیکی ج است و به صورت زیر اندازه گیری می شود:

شاخص قانون مندی و نظم = 0/348 الف + 0/237 ب + 0/415 ج

در بازار صنایع لبنی مشهد، نماگر سوم (نظم فیزیکی) مصداق ندارد، بنابراین شاخص قانون مندی و نظم متشکل از نماگر الف و ب می باشد با توجه به اینکه نماگر الف و ب، خود از سه جزء تشکیل شده، وزن نماگر به صورت مساوی بین این سه تقسیم گردیده، و وزن نماگر الف و ب به صورت ذیل تبدیل گردیده است:

بررسی اسنادی قراردادها در این بازار حاکی از وجود قرارداد و تعیین نوع و طرفین مبادله میان تولیدکنندگان و کلی فروشان است. از این رو، نماگر الف و ب هر دو برابر 100 می باشد، و شاخص به صورت ذیل محاسبه می شود:

شاخص قانون مندی و نظم = 100

3. حاکمیت اخلاق اسلامی (ایجابی منهای سلبی)

الف. راست گویی: شاخص راست گویی نیز دارای سه نماگر ذیل است:

الف = سازگاری مبادله و قرارداد با واقعیت (نوع کالا، وزن، قیمت، زمان و شروط)

ب = میزان سازگاری مشخصات با برچسب کالا (وزن، قیمت، کیفیت، ترکیبات)

ج = سازگاری تبلیغات با واقعیت

شاخص راست گویی با استفاده از رابطه زیر محاسبه می شود:

شاخص راست گویی = 0/105 الف+ 0/325 ب + 0/57 ج

به هر یک از اجزای نماگر های الف، ب، ج وزن برابر اختصاص یافته است.

بررسی اطلاعات به دست آمده از مصاحبه با ناظران نشان می دهد که سازگاری کاملی دربارة نوع کالای توافق شده بین خریدار و فروشنده، وجود دارد. بدین روی، این جزء از نماگر نمرة کامل خود (20/0) را کسب می کند.

با بررسی تعداد 151 محصول، که در آزمایشگاه آزمون شده بود، 7 نمونه (معادل 5٪) وزن کمتر از مقدار ذکر شده در برچسب محصول داشت. نمره وزن برابر با .19/0 به عدد 20/0 گرد شده است.

دربارة قیمت، زمان و شروط مندرج در قرارداد، طرفین نسبت به توافق های صورت گرفته در قرارداد پایبند بودند. بدین روی، این اجزا نیز نمرة کامل خود را کسب میکنند. بنابراین:

الف = 0.2+0.2+0.2+0.2+0.2 100 = 100

بررسی های انجام شده دربارة نماگر میزان سازگاری مشخصات با برچسب کالا (وزن، قیمت، کیفیت، ترکیبات)، با بررسی اسناد به دست آمده از مراکز نظارتی، حاکی از آن بود که در نمونه 151 تایی بررسی شده، 7 نمونه (حدود 5٪) دارای وزن کمتر از مقدار قید شده روی برچسب، 22 نمونه فاقد کیفیت استاندارد، و 50 نمونه دارای ترکیبات مغایر استاندارد بود. از نظر قیمتی نیز مشکلی وجود نداشت.

بنابراین شاخص میزان سازگاری مشخاصت با برچسب به صورت زیر محاسبه می شود:

ب= 0.076+0.080+0.068+0.056 100 = 28.0

60 درصد ناظران معتقد به تطابق تبلیغات با واقعیت بودند. در نتیجه:

ج= 0.600 100 = 60

بنابراین شاخص راست گویی به صورت زیر محاسبه می شود:

شاخص راست گویی = (0/105) (100) + 28 + (0/57) (60) = 72/7

ب. وفای به عهد: شاخص وفای به عهد، شامل سه نماگر به صورت ذیل است:

الف = تحویل به موقع کالا و وجوه (ثمن و مثمن)

ب = پای بندی به تعهدات مربوط به خدمات پس از مبادله

ج = پای بندی به سایر تعهدات (تعهدات عمومیو مشروط در قرارداد)

این شاخص با استفاده از رابطه زیر اندازه گیری می شود.

وفای به عهد =.313)الف+ (0.354)ب+ (0.333)ج (0

نماگر الف، خود از دو جزء تحویل به موقع وجوه و کالا تشکیل شده است:

بند ب در مورد بازار مورد مطالعه مصداق ندارد. جدول 5، اطلاعات به دست آمده تحویل کالا و وجوه را نشان می دهد:

جدول (5): نماگر نتایج تحول کالاو وجوه

نماگر

تعداد

میانگین

درصد میزان اطلاعات

معتبر

نامعتبر

وضعیت تحویل بموقع کالا در بازار

90

0

6000/3

3.66

وضعیت پرداخت به موقع وجوه

89

1

5730/3

3.57

بنابراین، شاخص تحویل به موقع کالا و وجوه برابر است با:

دربارة پای بندی به سایر تعهدات نیز اطلاعات ذیل به دست آمد:

جدول (6): میانگین پایبندی به سایر تعهدات

تعداد

معتبر

90

نامعتبر

0

میانگین

6778/4

در نتیجه :

با تجمیع سه جزء بالا، شاخص وفای به عهد به صورت زیر محاسبه می شود:

شاخص وفای به عهد = (93/4) (0/521) + (90/5) (0/48)=92/101

د. امانت داری: شاخص امانت داری نیز دارای سه نماگر ذیل است:

الف = پرداخت به موقع ثمن و مثمن

ب = مراقبت از کالا در زمان تعمیر

ج = کم فروشی

این شاخص به صورت زیر اندازه گیری می شود:

شاخص امانت داری = (0.101) الف + (0.616)ب + (0.283) ج

نماگر الف، دارای دو جزء پرداخت به موقع ثمن و مثمن با وزن مساوی است. نماگر ب در مورد صنایع لبنی مصداق ندارد.

بر اساس بررسی های انجام شده، وضعیت پرداخت به موقع ثمن و مثمن را به صورت ذیل دانست:

بررسی نماگر ج نشان داد از میان 151 محصول بررسی شده، تنها 7 نمونه دچار کمی وزن بود و 95 درصد محصولات در بازار در این زمینه مشکلی نداشت. در نتیجه:

ج= 0.95 100 = 95

با تجمیع دو جزء بالا، شاخص امانت داری به صورت ذیل محاسبه می شود:

شاخص امانت داری = (0/591) (90/5) + (0/409) (95) = 92.341

ه‍ . انصاف: انصاف نیز دارای چهار نماگر به قرار ذیل است:

الف = نرخ سود

ب = انواع کم فروشی

ج = عدم ارتکاب محرمات بازار (رباخواری، غش و تدلیس)

د = مدح کالای خود و مذمت کالای دیگران

شاخص انصاف بر اساس رابطة ذیل محاسبه می شود:

شاخص انصاف = (0.328) الف + (0.487) ب + (0.065)ج + (0.120) د

نماگر الف با استفاده از اطلاعات پرسش نامه، نماگر ب با استفاده از اسناد نظارتی و نماگر ج و د با استفاده از اطلاعات پرسش نامه محاسبه شده است.

براساس نتایج اطلاعات حاصل از پرسش نامه، در مورد نرخ سود (الف) 82 درصد، نرخ سود این بازار را بین 0 تا 25 درصد، که قانوناً نیز باید در این میان باشد، دانسته اند و 18 درصد بیشتر از 25 درصد. بدین روی، مقدار این نماگر عبارت میشود از:

الف = 0.820 100 = 82

بررسی ها در زمینة کم فروشی نیز نشان داد که 95 درصد وضعیت در این بازار مطلوب است و میتوان عدد به دست آمده در این حوزه را به قرار ذیل دانست:

ب = 0.950

پس از بررسی های انجام شده، نماگر ج، که شامل سه جزء (رباخواری، غش و تدلیس) بود، اطلاعات ذیل کسب گردید:

جدول (7): نماگر تعیین وضعیت انصاف

نماگر

تعداد

میانگین

درصد میزان اطلاعات

معتبر

نامعتبر

وضعیت رباخواری در بازار

89

1

7191/3

3.71

وضعیت غش در بازار

74

16

5270/3

3.52

وضعیت تدلیس در بازار

90

0

2333/3

3.23

بر اساس اطلاعات جدول 7 نماگر ج برابر است با:

نتایج بررسی وضعیت مدح کالای خود و مذمت کالای دیگران به عنوان نماگر د در جدول 8 نمایش داده شده است:

جدول (8): مدح کالای خود در مقابل مذمت کالای دیگران

تعداد

معتبر

20

نامعتبر

0

میانگین

8000/3

بر اساس اطلاعات جدول 8، داریم:

د = 5 * 100 = 76.3

با تجمیع اجزای شاخص انصاف، این شاخص به صورت ذیل محاسبه می شود:

انصاف = (0.120)(82)+ (0.328)(95)+ (0.487)(69.7)+ (0.065)(76) = 79.884

4. حاکمیت اخلاق اسلامی (سلبی)

الف. غش: بدون شک، یکی از مهم ترین شاخص ها در بازار صنایع لبنی، که تأثیر بسیار بر وضعیت این محصول دارد، شاخص غش است. این شاخص، خود به چند نماگر ذیل تقسیم میشود:

الف = کم فروشی

ب = مخلوط کردن کالا به گونه ای که برای عموم مردم روشن نباشد

ج = تبلیغات فریبنده

د = ارائه اطلاعات غلط

این شاخص با استفاده از رابطه ذیل محاسبه می شود:

شاخص غش = 0/37 الف + 0/32 ب + 0/145 ج + 0/165 د

اطلاعات بدست آمده از مصاحبه با ناظران، حاکی از نتایج ذیل است:

الف = 0.950 100 = 95

دربارة نماگر ب 100 درصد ناظران معتقد بوده اند که چنین وضعیتی امکان پذیر است، اما اینکه به چه میزان در صنایع لبنی این موضوع در حال حاضر مصداق دارد، 50 درصد بر این باور بودند: موادی به محصولات اضافه میشود و مصرف کنندگان قادر به تشخیص آنها نیستند. بنابراین:

ب = 0.500

دربارة تبلیغات فریبنده در بازار نیز با بررسی های به عمل آمده، 75/68 درصد بر این باور بودند که چنین موضوعی مصداق ندارد. بدین روی:

ج= 0.680

95 ناظران درصد معتقد بودند که اطلاعات به درستی به فروشندگان منتقل میشود، عدد این نماگر میشود. بنابراین نماگر ارائه اطلاعات غلط برابر است با:

د = د100=95 = 950/0

د = 0/95 100 = 95

با جمع بندی اجزای شاخص غش، مقدار آن برابر است با:

شاخص غش = (0/37) (95) + (0/32) (50) + (0/145) (68) + (0/165) (95) = 76.685

ب. تبانی: تبانی نیز شامل نماگر های ذیل است:

الف = تعداد مؤسسه های تولیدی انحصاری (به استثنای انحصار طبیعی)

ب = میزان تبانی فروشنده (نجش)

ج = میزان تبانی مشتری

این شاخص براساس رابطه ذیل محاسبه می شود:

تبانی= (0/494) الف + (0/320) ب + (0/186) ج

بر اساس اطلاعات حاصل از مصاحبه با ناظران، عدد صفر به سه جزء شاخص مزبور اختصاص می یابد و شاخص تبانی برابر است با:

شاخص تبانی= (0/494) 0 + (0/320) 0 + (0/186) 0 = 0

5. جریان خیارات

جریان خیارات، که آخرین شاخص صداقت در بازار صنایع لبنی است، به نماگر های ذیل تقسیم گردیده است:

الف = اطلاعات طرفین مبادله نسبت به خیار

ب = جایگاه خیار در قوانین کشور

ج = جریان خیار در عرف بازار

این شاخص با استفاده از رابطه ذیل اندازه گیری می شود:

شاخس جریانات خیارات= (0/39) الف + (0/305) ب + (0/305) ج

اطلاعات این سه نماگر به ترتیب از پرسش نامه، بررسی اسنادی روانی و پرسش نامه به دست آمده است

پس از انجام بررسی های لازم، عدد نماگر الف مساوی شد با:

الف = 4.6

از آنجا که خیار به طور کامل (انواع خیار) در قوانین کشور گنجانده شده است، این نماگر نیز نمرة کامل میگیرد. بنابراین:

ب= %100

براساس بررسی پرسش نامه ای در مورد جریان خیار در عرف بازار، نماگر مزبور برابر است با:

ج = (78.9+92.2+92.2) 3 = 87.76

با جمع بندی اجزای شاخص جریان خیارات، مقدار شاخص بر اساس رابطه ذیل محابسه می شود:

شاخص جریان خیارات = (0.494) (92) + (0.320) (100) + (0.186) (87.7) = 93.76

6. شاخص صداقت

پس از بررسی اجزای ضاخص صداقت در بازار صناع لبنی مشهد، نوبت به محاسبه آن می رسد، شاخص مزبور برابر است با:

شاخص صداقت = (0.246) شناخت + (0.193) قانون مندی + (0.322) خاصل اخلاق + (0.214) جریان خیارات

همان گونه که مشاهده می شود، شاخص صداقت در بازار صنایع لبنی مساوی است با: 035/69 از 100 و یا 035/69 درصد می باشد.

تجزیه و تحلیل شاخص

نسبت پایین شاخص صداقت در بازار صنایع لبنی مشهد، حاکی از رعایت نکردن کامل موازین اخلاقی است. با وجود این، شاخص مزبور الزاماً نشانگر ضعف اعتقادات جامعة آماری موضوع بررسی نیست. نتایج بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که این مشکل تا حدی ریشه در ساختار و وضعیت حاکم بر این بازار دارد. با توجه به مصاحبه هایی که با صاحب نظران و افراد خبرة صنایع لبنی انجام گرفت، مشخص گردید که اساسی ترین مشکلی که موجب کاهش شاخص صداقت در صنایع لبنی شده به سبب سنتی بودن دام داری هاست. از سوی دیگر، فرهنگ نامناسب مصرف محصولات لبنی مزید بر علت است.

در حقیقت، یکی از دلایل می تواند این باشد که شیر، که مادة اولیه و پایه ای محصولات لبنی است، وقتی در دام داری های سنتی تولید می­شود، دارای بار میکروبی فراوانی است که بیشتر کارخان های لبنی برای کاهش این بار میکروبی مجبور به استفاده از افزودنی های غیر مجاز می شوند. از سوی دیگر، متأسفانه فرهنگ مصرفی مردم در پی نگه داری محصولات لبنی برای مدت زمان طولانی است که این مسئله منجر به افزایش بیش از حد مواد نگه دارنده می شود. علاوه بر این، مصرف پایین محصولات لبنی در کشور موجب شده است تقاضای این محصول پایین بوده و در نتیجه، تولید محصولات لبنی با کیفیت مقرون به صرفه نباشد که این خود منجر به افزودن برخی روغن های گیاهی به محصولات لبنی گردیده است. از این رو، به نظر می رسد برای بهبود شاخص صداقت در این صنعت، دولت باید ضمن فرهنگ سازی در مصرف محصولات لبنی، به نوسازی دام داری ها و افزایش کیفیت شیر تولیدی نیز توجه کند.

همان گونه که مشخص است، صداقت در بازار متأثر از عوامل بسیاری است که برای بهبود آن باید ضمن سنجش و ارزیابی دوره ای شاخص صداقت در هر بازار، به فراخور شرایط آن، نسبت به بهبود وضعیت این متغیر کلیدی تلاش گردد تا از این طریق، نه تنها به آرمان های اسلامی نزدیک شویم، بلکه فضای کسب و کار را نیز بهبود بخشیم.

آسیب شناسی شاخص صداقت

محاسبة شاخص صداقت در بازار لبنیات مشهد، برخی نقاط ضعف شاخص صداقت را آشکار می کند و توجه به این موضوع می تواند موجب رفع این نواقص در آینده و افزایش کیفی شاخص صداقت شود. در فرایند انجام طرح سنجش شاخص صداقت در بازار لبنی نیز بیشترین بحث و گفت وگو در بین پژوهشگران و ناظران و متولیان این صنعت، در باب نقدهای وارد شده در موضوعات زیر مطرح گردید: نحوة سنجش صداقت، روش پژوهش و موانع در راه سنجش این شاخص و همچنین عوامل بیرونی تأثیرگذار بر صنعت لبنیات که خود موجب شکل گیری بسیاری از مشکلات در حوزة رعایت صداقت در بازار لبنی شده است.

به نظر می­رسد که در شاخص سازی الگوی مذکور، فاصلة بین آگاهی و کنش اخلاقی مد نظر قرار نگرفته است. به عبارت دیگر، فرض شده است که آگاهی لزوماً به فعل اخلاقی می انجامد. در این شاخص، اینکه کدام عوامل بیرونی می تواند بر منتج شدن آگاهی به فعل اخلاقی مؤثر باشند، سنجیده نشده است. به عبارت دیگر، کدام عوامل تأثیرگذار منجر به بروز فعل غیر اخلاقی از سوی شخصی می شود که آگاه به ضوابط و چارچوب های اخلاقی است و می داند کارش غیر اخلاقی و یا ناصادقانه است.

در یک نگاه کلی، دستیابی به یک ارزیابی دقیق و صریح در باب سنجش شاخص صداقت در بازار اسلامی مستلزم توجه به همة عوامل مؤثر در وضعیت بازار می باشد. بر این اساس، باید وضعیت های، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، فنی و صنعتی در این تحلیل ملاحظه شود. این عوامل همراه با زمینه های دیگر، از سیاست گذاری یک دولت گرفته تا داشتن عرق وطنی و ملی، به عنوان یک مؤلفة فرهنگی می تواند در روند رعایت صداقت در بازار تأثیرگذار باشد.

نتیجه گیری

شاخص صداقت در بازار اسلامی یکی از سنجه هایی است که برای ارزیابی وضعیت بازار از منظر دوری و نزدیکی به ارزش های اسلامی طراحی شده است. این مقاله به محاسبة این شاخص در بازار صنایع لبنی مشهد پرداخت. بازار محصولات لبنی از آن نظر که به طور مستقیم با سلامت مردم در ارتباط است و به عنوان کالای ضروری شناخته می شود، از اولویت و اهمیت بسیاری برخوردار است. از این رو، برای سنجش شاخص صداقت در اولین مرحله، این بازار انتخاب گردید.

زنجیرة ارزش در بازار محصولات لبنی، همچون بسیاری از بازارهای دیگر، از گروه های متنوع و متعددی تشکیل شده است. در این میان، بازار مبادله مابین تولیدکنندگان به عنوان عرضه کنندة محصولات و عمده فروشان به مثابة تقاضاکنندگان محصولات لبنی، به سبب دسترسی بیشتر به اطلاعات و اشراف کامل این دو گروه به شرایط کلی بازار انتخاب گردید.

مهم ترین مسئله در سنجش شاخص صداقت روش و یا روش های دستیابی به اطلاعات و اندازه گیری شاخص بود. از این رو، در این پژوهش با بررسی تمامی روش های اندازه گیری و دستیابی به اطلاعات از سه روش مصاحبه، پرسش نامه، و بررسی اسناد و تحقیقات موجود استفاده شده است.

در نهایت، بر اساس ویژگی های هر یک از نماگرها در بازار محصولات لبنی، میزان نماگر مورد نظر از یکی از روش های مزبور محاسبه گردید و اعداد به دست آمده در فرمول شاخص صداقت قرار گرفت و محاسبه گردید که عدد به دست آمده معادل 035/69 از صد واحد و یا 69035/0 از یک است.

توجه به نتایج مصاحبه با صاحب نظران و دست اندرکاران صنایع لبنی حاکی از آن است که فرهنگ نامناسب مصرف محصولات لبنی و سنتی بودن دام داری ها از مهم ترین عوامل کاهش این شاخص در صنعت لبنیات است.

امید است با فرهنگ سازی مناسب و سیاست گذاری در جهت نوسازی و صنعتی کردن واحدهای دام داری، در آینده ای نه چندان دور شاهد افزایش قابل توجه شاخص صداقت در بازار محصولات لبنی باشیم.

[1]. Attitude Measurement

[2]. Corruption Perceptions Index(CPI)

[3]. Global Integrity index

[4]. John Tsalikis

[5]. business ethics index (BEI)

[6]. در جدول مزبور پرسش نامه ای که مربوط به این افراد باشد، به عنوان پرسش نامة تولید کننده مد نظر قرار گرفته است.

[7]. لازم به ذکر است که تعداد کل آزمایش های انجام شده توسط مراکز نظارتی به علت آنکه محرمانه تلقی می شد، در اختیار پژوهشگران قرار نگرفت و محاسبة مزبور توسط مراکز نظارتی انجام گرفته و تنها تعدادی نمونه در اختیار پژوهشگران قرار گرفت.