معرفت فلسفی

چه نیکو آنکه مقدّمه سومین شماره معرفت فلسفی را با بهترین بیان ها، پس از بیان خدای سبحان، آغاز کنیم و سپاس خویش نسبت به ساحت ربوبی را از زبان سراسر حکمت مولای عارفان ابراز داریم:

سپاس بیکران هستِ سرمد را که «نه چشم آن کس که او را نبیند منکر او گردید، و نه دل آن کس که او را شناخت، به دیده تواندش دید. در نزدیک بودن چنان است که چیزی نزدیک تر از او نیست. اوست که نشانه های هستی بر او گواه پیداست و زبان دلِ منکر بدین حقیقت گویاست، و از آنچه مشبّهان و منکران درباره او گویندمبرّاست.»¹ «اوّلی است که آغازی ندارد، تا پیش از او چیزی بُوَد، و آخری است که پایانش نیست، تا تصوّر چیزی پس از او رود. روزگار بر او نگذشته تا دگرگون شود، در جایی نبوده تا به جای دیگر رود... اگر وَهمِ ما چون تیر پَرّان شود تا خود را به سر حدّ قدرت او رساند، و اندیشه مبرّا از وسوسه بکوشد تا سَمند فکرت به ژرفای غیب ملکوتش براند، او را چنان که باید نتوان شناخت و خداوندان اندیشه صورتی از جلال او را در خاطر خویش نتوانند پرداخت.»²

باری، در این شماره نیز سعی بر آن بوده است که حاصل تلاش اندیشه ورزان را درباره برخی از مهم ترین موضوعات فلسفی تقدیم کنیم. ثمره این کوشش مجموعه ای است که پیش روی شما خواننده فرهیخته قرار دارد. اهمّ مطالب مطرح شده در این شماره به اختصار، به شرح ذیل است:

در دو شماره نخست این نشریه، «میزگرد فلسفه شناسی»، با مباحثی در باب معانی، روش، اهداف و شاخه های فلسفه و نیز مطالبی درباره فلسفه های مضاف ارائه شد. در دنباله این بحث پرسش از چیستی، ویژگی ها و خاستگاه فلسفه اسلامی در این شماره محور گفت وگو است. به نظر استاد مصباح یزدی، وصف اسلامی در ترکیب «فلسفه اسلامی» در مقابل «فلسفه یهودی» و «فلسفه مسیحی»، وصفی عرضی است که به واسطه نسبت میان فلسفه و محتوای اسلام، این وصف پدید آمده است. البته این وصف گاه بدان روست که اعتقادات اسلامی در پیدایش موضوعات و مسائل این فلسفه دخیل بوده و گاه بدین جهت که این نوع فلسفه در جهت اثبات عقاید اسلامی مؤثر افتاده است.

دکتر احمدی ضمن تأیید نظر استاد مصباح معتقدند: اگر فلسفه ای با عقاید اسلامی مخالف باشد، «فلسفه اسلامی» نخواهد بود. از همین رو، فلسفه محمّدبن زکریای رازی، که با برخی مبانی اسلامی مثل نبوّت ناسازگار است، فلسفه اسلامی نیست. به اعتقاد دکتر احمدی، بسیاری از مسائل و موضوعاتی که در فلسفه اسلامی مطرح شده، پیش از آن بی سابقه بوده و برخاسته از آموزه های اعتقادی اسلام اند.

استاد فیّاضی فلسفه اسلامی را به سه نوع تقسیم نموده اند: نوع اول، که از آن به «فلسفه اسلامی ناب» تعبیر کرده اند، معارف هستی شناسانه ای است که در آیات و روایات آمده و فهم تام و دقیق آن تنها در توان معصومان: است. نوع دوم که «فلسفه اسلامی خاص» باشد، مجموعه ای است از معارف هستی شناسانه که مجتهدان و متخصصان علوم اسلامی آنها را از کتاب و سنّت استخراج می کنند. نوع سوم «فلسفه اسلامی»، همان فلسفه ای است که هم اکنون موجود است و دست کم می توان چهار وجه برای اسلامی نامیدن آن برشمرد: الف. اهتمام به برخی مباحث خاص اسلام؛ ب. مطرح ساختن برخی مسائل نوین؛ ج. استدلالات جدید بر برخی مسائل کهن؛ د. تصحیح و تکمیل برخی مسائلی که از پیش در فلسفه وجود داشته اند.

در مقاله «از فلسفه ارسطویی تا فلسفه اسلامی»، استاد جوادی آملی ابتدا ویژگی های شخصیتی و فکری ارسطو و عواملی را که در شکل دهی شخصیت او تأثیر داشته اند، بیان می نمایند. سپس ضمن اشاره به معیار اسلامی بودن علوم، معیار اسلامی بودن فلسفه و جایگاه عقلانیت در اسلام را تبیین می کنند. در پایان نیز به بررسی و نقد برخی آرای ارسطو از دیدگاه فلسفه اسلامی می پردازند.

تأثیر مبحث «حضرات خمس» در عرفان نظری بر مبحث «تطابق عوالم» در حکمت متعالیه و این پرسش که «آیا تشکیک در ماهیت، تطابق عوالم را تبیین می نماید و یا تشکیک در وجودات طولی ماهیت»، محور اصلی مباحث در مقاله «تطابق عوالم» است. در این مقاله با ردّ نظریه تشکیک در ماهیت، چنین نتیجه گرفته شده است که تشکیک در وجودات طولی ماهیت، تطابق عوالم را توجیه می نماید. بحث از قاعده «بسیطالحقیقة کل الاشیاء» و ماهیت نداشتن واجب بالذات از دیگر مطالب این مقاله است.

اعتباری بودن ماهیت به چه معناست؟ در مقاله «اعتباریت ماهیت از عرش عینیت تا فرش سرابیت»، شش معنا برای اعتباری بودن ماهیت برشمرده شده است. نویسنده محترم مقاله با تشریح اقسام حیثیات و اقسام اطلاق موجود بر شی ء، و نقل اقوالی از صدرالمتألّهین و علّامه طباطبائی، در پایان چنین نتیجه گرفته است که ادلّه اصالت وجود و اعتباریت ماهیت هیچ یک چیزی افزون بر حیث تقییدی وجود برای ماهیت اثبات نمی کنند و نافی اتصاف وجود به ماهیت به طور اتصاف حقیقی نیستند و از این رو، با همه حیثیات شش گانه مذکور سازگارند.

در مقاله «وحی و تجربه دینی»، نسبت میان وحی و تجربه دینی و نقاط اشتراک و افتراق این دو بررسی شده است. نویسنده محترم در این مقاله، ابتدا به بیان چیستی وحی در مسیحیت و نیز بیان دو دیدگاه زبانی و تجربی در این باب پرداخته، سپس با اشاره به عوامل زمینه ساز رویکرد تجربی به وحی در جهان غرب، ماهیت تجربه دینی و نظریه های گوناگون در این زمینه را باز گفته است. در ادامه، با بیان کاربردهای وحی در قرآن، تجربه دینی و وحی قرآنی را با یکدیگر مقایسه و اندیشه یکسان انگاری وحی و تجربه دینی را نقد نموده است.

نویسنده مقاله «تناقض باوری» تلاش نموده است تا با اشاره به برخی گزاره های متناقض نمای صادق و نیز ابطال برخی استدلال های ارائه شده بر صحت قانون «امتناع اجتماع نقیضین»، اثبات کند که این قانون کلّیت نداشته، دست کم، برخی گزاره های متناقض صادق اند. مترجم محترم ضمن بیان این نکته که استدلال ارسطو بر صحت قانون مذکور در حقیقت تنبّه بر امری بدیهی است، به بررسی و نقد ادلّه نویسنده پرداخته و در پایان چنین نتیجه گرفته است که عدم تصور درست صورت مسئله سبب خطای نویسنده و تناقض باوران شده است.

امید آن که مطالب این شماره برای دوستداران معرفت فلسفی سودمند و راه گشا و نکته سنجی های عالمانه و پیشنهادهای مشفقانه آن عزیزان یاری بخش نشریه باشد.

سردبیر

پى نوشت ها

1 و 2ـ نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، خطبه 49، ص 43 / خطبه 91، ص 74.