بازخوانش پندار دوگانگی فاعلیت انحصاری حضرت حق و سببیت اشیاء در حکمت متعالیه
فاعلیت واجبتعالی ازیکسو و تأثیر و سببیت همزمان اشیاء از سوی دیگر یکی از عمیقترین و دشوارترین مسائل الهیات است که ذهن متفکران با آن مواجه بوده است. مفسران، متکلمان، فیلسوفان و عارفان هریک به طریقی درصدد تحلیل این بحث برآمدهاند. پیچیدگی این باعث شده برخی در دفاع از فاعلیت واجبتعالی مؤثریت را به نحو انحصاری به خداوند داده و سبیت اشیاء را انکار نمایند. برخی نیز فاعلیت و تأثیر را یکسره به اشیاء و در افعال اختیاری انسان به انسان تفویض کرده و فاعلیت خداوند را یکسره کنار گذاشته یا انکار نمودهاند. حکمت صدرایی با اتکا به براهین عقلی و بهرهمندی از معارف وحیانی و مکاشفات عرفانی فاعلیتِ خداوند را با مؤثریت و سببیت اشیاء سازگار میداند. در این پژوهش با دو رویکرد فلسفی و عرفانی به تبیین موضوع پرداخته شده است. در رویکرد فلسفی با نگرش واقعبینانه و بر مبنای اصل علّیت و نظام طولی اسباب و مسببات و با تفکیک فاعل حقیقی و معدات و در رویکرد عرفانی با ارجاع اصل علّیت به تجلی و تشأن و براساس اصل «لامؤثر فی الوجود الا الله» این موضوع بررسی شده بدون اینکه پندار دوگانگی یا شرک در خالقیت پدید آید. واکاوی این بحث در حکمت صدرایی به فهمِ عمیق و دقیقِ بسیاری از معارف ازجمله: هستیشناسی، کیفیت آفرینش، تدبیر جهان، مسئله شرور در جهان و نحوه انتساب آن به خدا، انسانشناسی بهویژه اختیار و اراده آزاد انسان میانجامد. علاوه بر این موارد، چنین نگرشی میتواند در شمار یکی از مبانی معرفتی دانش تفسیر در فهم آیات مربوط به خالقیت، فاعلیت، توحید فاعلی و توحید ربوبی نیز قرار گیرد. کاربست چنین نگرشی به فاعلیت حضرت حق علاوه بر جنبههای معرفتی و نظری در شرکزدایی و تربیت انسان موحد نقش بسزایی دارد.
Article data in English (انگلیسی)
- ابنسینا، حسینبن عبدالله، 1379، الاشارات والتنبیهات، تهران، دفتر نشر کتاب.
- ابنسینا، حسینبن عبدالله، 1405ق، الشفاء، قم، کتابخانة آیتالله مرعشی نجفی.
- استیس، والتر ترنس، 1377، دین و نگرش نوین، تهران، حکمت.
- اشعری، ابوالحسن، 1397، الابانة فی اصول الدیانه، قاهره، دارالانصار.
- باربور، ایان، 1374، علم و دین، ترجمة بهاءالدین خرمشاهی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
- بوعمران، 1382، مسئله اختیار در تفکر اسلامی و پاسخ معتزله به آن، ترجمة اسماعیل سعادت، تهران، هرمس.
- جامی، نورالدین عبدالرحمن، 1386، مثنوی هفت اورنگ، تهران، مهتاب.
- حلی، حسنبن یوسف، 1375، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، مؤسسة امام صادق(ع).
- صدرالمتألهین، 1360، اسرار الایات، تهران، انجمن حکمت و فلسفه.
- صدرالمتألهین، 1368، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، قم، مصطفوی.
- صدرالمتألهین، 1388، الشواهد الربوبیه فی مناهج السلوکیه، قم، مطبوعات دینی.
- طباطبائی، سیدمحمدحسین، 1370، نهایة الحکمة، قم، جامعة مدرسین.
- عطار نیشابوری، فریدالدین، 1392، دیوان عطار، تهران، علمی و فرهنگی.
- غزالی، ابوحامد، 1361، تهافت الفلاسفه، ترجمة علیاصغر حلبی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
- فخررازی، محمدبن عمر، 1404ق، المحصل، بیروت، دارالکتب العربی.
- فخررازی، محمدبن عمر، 1341، البراهین فی علم الکلام، تهران، دانشگاه تهران.
- کلینی، محمدبن یعقوب، 1365، الاصول الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
- محمدی ریشهری، محمد، 1405ق، میزان الحکمه، بیروت، دارالاسلامیه.
- مصباح یزدی، محمدتقی، 1368، آموزش فلسفه، تهران، امیرکبیر.
- مولوی، جلالالدین محمد، 1378، مثنوی معنوی، تهران، فکر روز.
- یزدانپناه، سیدیدالله، 1393، اصول و مبانی عرفان نظری، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.