تعریف سه جزئی ابن سینا از معرفت؛ عدول یا پایبندی به تعریف چهارجزئی فارابی؟
مسئلۀ تعریف «معرفت»، از مهمترین و در عین حال پرچالشترین مسائل در طول تاریخ دانش «معرفتشناسی» است. فارابی ـ با تأثیرپذیری فراوان از نظام شناختشناسی افلاطون، بهویژه در رسالههای «تئتتوس»، «منون»، «جمهور»، «اوتیفرون» و «فایدون» ـ معرفت ممکن و مطلوب در حوزۀ جهانبینی و گزارههای نظری و غیر بدیهی را «معرفت یقینی» میداند. تعریف وی از «معرفت یقینی» یا همان «یقین منطقی بالمعنی الأخص» مشتمل بر چهار رکن «اعتقاد جازم صادق ثابت» است. تقریباً تمام فیلسوفان، منطقدانان و معرفتشناسان مسلمان، اعم از قدما، متأخران و معاصران تعریف فوق را پذیرفته و در تثبیت و تکمیل آن اهتمام ورزیدهاند. اما در این میان، ابن سینا با ذکر نکردن قید «صدق»، ظاهراً به ارائۀ «تعریفی سهجزئی» از معرفت روی آورده است. دربارۀ وجه فقدان مقوّم «صدق» در تعریف ابن سینا از «معرفت»، به طور کلی دو فرضیه قابل تصور است: انصراف و عدول، یا التزام و پایبندی وی به تعریف مشهور. محققان عرصۀ فلسفه و معرفتشناسی فرضیۀ دوم را پذیرفته و به منظور اثبات مدعای خود، دست کم دو تفسیر و توجیه مطرح کردهاند. در تحقیق حاضر با قبول فرضیۀ دوم، دلایل سایر صاحبنظران طرح، نقد و ابطال گشته و سپس تفسیر بدیع سومی مطرح شده و با استناد به چهار قرینه از آثار خود ابن سینا، مدعای اصلی (یعنی التزام و باورمندی ابن سینا به همان تعریف چهارجزئی فارابی و مشهور فلاسفه و صوری تلقی شدن تغییر وی به خاطر انتفای مؤلفۀ «صدق» در تعریف معرفت) اثبات شده است.
Article data in English (انگلیسی)
- افلاطون، 1382، چهار رساله، ترجمة محمود صناعی، چ چهارم، تهران، هرمس.
- ابن سینا، حسینبن عبدالله، 1404ق، الشفاء (المنطق)، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی.
- ابن سینا، حسینبن عبدالله، 1398، المختصر الأوسط فی المنطق، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
- ابن سینا، حسینبن عبدالله، 1379، النجاة من الغرق فى بحر الضلالات، چ دوّم، تهران، دانشگاه تهران.
- بهمنیار، بن مرزبان، 1375، التحصیل، چ دوّم، تهران، دانشگاه تهران.
- پویمن، لوئیس، 1396، معرفتشناسی، مقدمهای بر نظریۀ شناخت، ترجمة رضا محمدزاده، چ دوم، تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
- حسینزاده، محمد، 1385، پژوهشی تطبیقی در معرفتشناسی معاصر، چ دوم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
- حلی، حسنبن یوسف مطهر، 1436ق، القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة، چ چهارم، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
- رازی، قطبالدین محمد، 1428ق، تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الرسالة الشمسیة، چ چهارم، قم، بیدار.
- سلیمانی امیری، عسکری، 1397، اصول و قواعد برهان (شرح برهان شفاء)، چ دوم، قم، مجمع عالی حکمت اسلامی.
- طوسی، نصیرالدین، 1370، المعیار فی نقد تنزیل الأفکار، تهران، دانشگاه تهران.
- طوسی، نصیرالدین، 1375ق، شرح الاشارات والتنبیهات، قم، البلاغه.
- فارابی، ابونصر، 1433ق، المنطقیات، چ دوم، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی.
- فارابی، ابونصر، 1405ق، فصول منتزعة، چ دوم، تهران، الزهراء.
- کندی، محمدبن یعقوب، 1421ق، رسائل الکندى الفلسفیة، چ دوم، مصر، قاهره، دار الفکر العربى.
- مظفر، محمدرضا،1424ق، المنطق، چ دوم، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
- یزدانپناه، سیدیدالله، 1396، تأملاتی در فلسفۀ فلسفۀ اسلامی، قم، کتاب فردا.