علم حضوری (پیشینه، حقیقت و ملاک تحقق)
چکیده و کلیدواژه فارسی (Persian)
آموزه «علم حضوری» به رغم بنیادین بودن و سابقه دیرین آن، چنانکه بایسته و شایسته است، بدان توجه نشده و مورد تحقیق و بررسی قرار نگرفته است. در حکمت و کلام اسلامی، علم حضوری یا «شهود» پیشینهای دیرین دارد و تا عصر فارابی قابل پیگیری است. به نظر میرسد برای اولین بار، ابنسینا بود که آموزه معرفت حضوری را روشنتر از فارابی مطرح نمود و از آن بهرهبرداری کرد. با این ابتکار، تحوّلی ژرف در فلسفه و معرفتشناسی بنیان نهاده شد. با نگاهی گذرا به آثار ابنسینا، به نتایج شگفتانگیزی در این بحث رهنمون میشویم. پس از ابنسینا، شیخ اشراق قلمرو علم حضوری را گسترش داد و نمونههای متعددی را بدان افزود. دیدگاه شیخ اشراق در این مسئله، نقطه عطفی است که موجب شد تا علم حضوری تقریباً مقبولیت همگانی بیابد. در عصر وی، میتوان این آموزه را مطرح و اصطلاحی جا افتاده یافت. این مقاله با استفاده از آثار موجود، به بررسی تعریفهای گوناگون از علم حضوری و نیز ملاک تحقق آن میپردازد. حاصل این تتبع آن است که ملاک تحقق علم حضوری، اتصال و حضور است. اما منشأ حضور و اتصال چیست؟ انواع گوناگونی برای آن قابل تصور است که بر اساس استقرا مطرح شدهاند.
- ـ ابنسینا، الاشارات و التنبیهات، در: نصیرالدین طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، تحقیق حسن حسنزاده آملی، قم، بوستان کتاب، 1375.
- ـ ـــــ ، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن البدوی، قم، مرکز النشر، مکتب الاعلامالاسلامی، 1404.
- ـ ـــــ ، الشفاء، الالهیّات، تهران، ناصر خسرو، 1363.
- ـ ـــــ ، المباحثات، تحقیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، 1371.
- ـ ـــــ ، النفس من کتاب الشفاء، تهران، مکتب الاعلام الاسلامی، 1375.
- ـ ـــــ ، النفس من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسنزاده آملی، قم، بوستان کتاب، 1375.
- ـ ـــــ ، دانشنامه علائی، تصحیح احمد خراسانی، تهران، کتابخانه فارابی، 1360.
- ـ ـــــ ، رسالة فی السعادة در: رسائل الشیخالرئیس، قم، بیدار، بیتا.
- ـ ابن فناری، مصباحالانس، تهران، فجر، 1360.
- ـ بهبهانی، علی نقیبن احمد، معیار دانش، تصحیح سیدعلی موسوی بهبهانی، تهران، بنیان، 1377.
- ـ جرجانی، سید شریف علیبن محمّد، شرحالمواقف، مصر، مطبعةالسعادة، 1907.
- ـ حائری یزدی، مهدی، «جنبهای تجربی از علم حضوری»، ترجمه سیدمحسن میری، مجله ذهن، ش 3 و 7 (1380).
- ـ حسینزاده، محمّد، پژوهشی تطبیقی در معرفتشناسی معاصر، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382.
- ـ زنوزی، ملّاعبداللّه، لمعات الهیة، تصحیح سید جلالالدین آشتیانی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1361.
- ـ ـــــ ، منتخبالخاقانی فی کشف حقائق عرفانی، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران، مولی، 1361.
- ـ سهروردی، شهابالدین، الالواح العمادیة در: سه رساله از شیخ اشراق، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1356.
- ـ ـــــ ، التلویحات، در: مجموعه مصنّفات شیخ اشراق، چ دوم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373.
- ـ ـــــ ، المشارع و المطارحات، در: مجموعه مصنّفات شیخ اشراق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373.
- ـ ـــــ ، حکمةالاشراق در: مجموعه مصنّفات شیخ اشراق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373.
- ـ ـــــ ، کلمةالتصوف، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1356.
- ـ ـــــ ، هیاکل النور، در: مجموعه مصنّفات شیخ اشراق، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1356.
- ـ شیرازی، قطبالدین محمّد، شرح حکمةالاشراق، قم، بیدار، بیتا.
- ـ صدوق، کتاب التوحید، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بیتا.
- ـ طالقانی، محمّدنعیما، اصلالاصول، در: سید جلالالدین آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، چ دوم، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1378.
- ـ طباطبائی، سید محمّدحسین، بدایةالحکمة، چ هجدهم، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1422.
- ـ ـــــ ، علم، تقریر و ترجمه محمّد محمّدی گیلانی، دومین یادنامه علّامه طباطبائی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
- ـ ـــــ ، نهایةالحکمة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بیتا.
- ـ طوسی، نصیرالدین، شرحالاشارات و التنبیهات، تحقیق حسن حسنزاده آملی، قم، مرکز النشر التابع لمرکز الاعلام الاسلامی، 1383.
- ـ غزالی، ابوحامد محمّد، مقاصدالفلاسفه، تحقیق سلیمان دنیا، مصر، دارالمعارف، 1961.
- ـ فارابی، ابونصر، التعلیقات در: الاعمال الفلسفیْة، تحقیق جعفر آلیاسین، بیروت، دارالمناهل، 1413، الجزء الاول.
- ـ ـــــ ، فصوصالحکم، تحقیق محمّدحسن آلیاسین، قم، بیدار، 1405.
- ـ ـــــ ، کتاب السیاسة المدنیة، لبنان، دار و مکتبةالهلال، 1996.
- ـ قمی، شیخ عبّاس، مفاتیحالجنان، دعای «عرفه».
- ـ قیصری، داودبن محمود، شرح فصوصالحکم، قم، بیدار، بیتا.
- ـ مدّرس، آقاعلی، بدائعالحکم، تنظیم احمد واعظی، تهران، الزهراء، 1376.
- ـ مرزبان، بهمنیاربن، التحصیل، تصحیح مرتضی مطهّری، چ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1375.
- ـ مصباح، محمّدتقی، آموزش فلسفه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1364.
- ـ ـــــ ، تعلیقة علی نهایةالحکمة، قم، در راه حق، 1405.
- ـ مطهّری، مرتضی، مجموعه آثار، چ هشتم، تهران، صدرا، 1380، ج 6.
- ـ ملّاصدرا، الحکمةالمتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، قم، مصطفوی، بیتا.
- ـ ـــــ ، مفاتیحالغیب، تصحیح محمّد خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، 1363.
