سال پانزدهم، شماره اول، پياپي 57، پاييز 1396

محمد فارسيات / دانشجوي دكتري فلسفه اسلامي مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني ره                                   

رحمان عشريه / سطح چهار حوزه علميه قم                                                                        oshryeh@quran.ac.ir

دريافت: 11/8/95 ـ پذيرش: 25/4/96

چکیده

در دوران معاصر اغلب شاهد قرائت‌هایی صدرایی و یا نوصدرایی از دیدگاه مشائیان در مسئلة نحوة تحقق مفاهیم فلسفی هستیم؛ قرائتی که بر اساس مبانی فلسفی مشاء و آثار برجای‌مانده از آنها و نیز قرائت برجسته‌ترین شارحان و منتقدان فلسفة مشاء، از جمله صدرالمتألهين، مردود است و قابل دفاع نیست. امروزه اغلب این دیدگاه به مشائیان نسبت داده مي‌شود که این جماعت مفاهیم فلسفی را به نحو عرض تحلیلی و متحد با معروض، در خارج موجود می‌دانند؛ لکن مراجعه به آثار برجای‌مانده از فیلسوفان مشاء، ما را به یک سلسله مبانی در فلسفه مشاء مي‌رساند كه طبق آن مبانی، اساساً فلسفة مشاء ظرفیت طرح نظریة عرض تحلیلی و اتحاد عرض با معروض را ندارد و نیز بر اساس همین مبانی، نحوة وجود اعراض صرفاً به صورت انضمامی ممکن خواهد بود. البته لازم است یادآور شویم که در آثار ابن‌سینا گاه وی در مواردی قائل به اتحاد چند مفهوم متباین در مصداق واحد است. ما این دیدگاه را به عنوان دیدگاه نادر و غیررایج در فلسفة مشاء ارزیابی می‌کنیم که البته همین دیدگاه، بعدها در حکمت متعالیه به عنوان دیدگاه رایج در نحوة تحقق مفاهیم فلسفی شناخته شد.

کلیدواژه‌ها: مفهوم، مصداق، مفاهیم فلسفی، عرض، معروض، عرض تحلیلی، عرض انضمامی (خارجی).

سال يازدهم، شماره اول، پاييز 1392، 11ـ38

عبدالرسول عبوديت¹

چكيده

در كتاب هاى فلسفى، در مبحث مقولات، درباره انواع جواهر و اعراض، فراوان بحث شده است، اما درباره رابطه عرض و جوهرى كه موضوع آن است بحث مستقلى وجود ندارد و فقط در مواضع متعددى، به طور متفرق، در ضمن بيان مطالب ديگر، اشاره وار از آن سخن به ميان آمده است. اين بحث، هم دچار اشكالات و تعارضاتى است هم در آن اختلاف نظر هست. به اين جهت، در اين مقاله، مستقلاً به آن پرداخته شده است. پس از مقدمه ديدگاه هاى متفاوتى درباره رابطه عرض و جوهر مطرح شده؛ سپس مشكلات هريك از ديدگاه ها بررسى شده است و سرانجام با ارائه راه حل و مقايسه ضمنى آنها زمينه براى اين نتيجه فراهم شده است كه در مقام تعيين معيارى براى عرض، انفكاك پذيرى عرض از جوهر جايگزين مغايرت وجودى آنها شود.

كليدواژه ها: جوهر، عرض، موضوع، حلول، معقول ثانى فلسفى، مقدار، كيفيت استعدادى، اضافه.

بررسي جوهرشناختي ماده و انرژي در فلسفه

رحيم قرباني

چكيده

مسئله هم‌‌ارزي جرم انرژي، كه از نسبيت خاص اينشتين در سال 1905 ميلادي آغاز شد، يك قرن است كه محافل علمي دنيا را به خود مشغول ساخته است. نقطه‌‌نظرهاي پراكنده‌‌اي كه از سوي غالب دانشمندانِ فيلسوف ارائه شده، چالش‌‌ها و پيچيدگي‌‌هاي اين موضوع را به طور جدّي بيشتر كرده است. از همان ابتدا، دو زمينه از پيام‌‌ها و اشارات نسبيت خاص مورد بررسي فلسفي قرار گرفتند: يكي تحليل دقيق فلسفي معادله هم‌‌ارزي كه چه نوع پيام‌‌هاي معرفت‌‌شناختي و هستي‌‌شناختي دارد؟ و ديگري جوهريت و عدم جوهريت هستي‌‌شناسانه انرژي. اما هيچ فيلسوف و فيزيكداني تاكنون نتوانسته است پاسخي قطعي و علمي به اين دو سؤال بدهد؛ پاسخي كه شامل يك نظام منطقي، جهان‌‌شناختي و فلسفي فيزيكي بوده، براي توصيف و تبيين انرژي به كار آيد.

در اين نوشتار، به طبقه‌‌بندي اجمالي و جامعِ نظراتِ مطرح شده از سوي فلاسفه اسلامي و غربي اشاره شده است.

كليد واژه‌‌ها

جوهر، عرض، مقولات عشر، ماده، انرژي، هستي‌‌شناختي، معادله هم‌‌ارزي