سال شانزدهم، شماره چهارم، پياپي64، تابستان 1398

فصل‏نامه‏اى علمى ـ پژوهشى در زمينه علوم فلسفى تابستان 1396

محمد حسين زاده / استاديار مؤسسه پژوهشى حكمت و فلسفه ايران        phsadra@gmail.com

دريافت: 26/4/95               پذيرش: 19/11/95

چكيده

منطق ارسطويى ـ سينوى با غفلت از وجود و بر پايه نگاه ماهوى به واقعيت خارجى بنا شده است. نگاه متفاوت صدرالمتألهين به واقعيت خارجى و نحوه آگاهى انسان از آن، موجب تغيير بنيان هاى منطق ماهوى مى شود. صدرالمتألهين در آثار منطقى خود به ارائه نظام مند منطق وجودى خود نپرداخته، اما در آثار فلسفى خود به نحو پراكنده برخى از مطالب منطق وجودى را ارائه كرده است. در ديدگاه صدرالمتألهين وجود، فصل يا صورت اخير تأمين كننده جهت اتحاد بين نوع، فصل اخير و ديگر جنس ها و فصل هاى پيشين است؛ برخلاف ديدگاه جمهور كه تركيب انضمامى ماده و صورت، تنها وحدت اعتبارى ماهيت را افاده مى كند و نمى تواند توجيه گر جهت اتحاد در حمل كليات ذاتى بر يكديگر باشد. در ديدگاه مشهور ماده و صورت واقعيت خارجى و از معقولات اولى به شمار مى آيند، اما جنس و فصل صرفا لحاظ ذهنى و از معقولات ثانى منطقى هستند؛ ولى در نگاه وجودى صدرالمتألهين آنچه واقعيت دارد و در خارج محقق است، وجود فصل است كه به دنبال آن نوع، جنس، فصل هاى پيشين و امور عرضى به همان وجود موجودند. ازاين رو جنس و فصل و نوع، صرفا لحاظ ذهنى و از معقولات ثانى منطقى به شمار نمى آيد. صدرالمتألهين اعتبارات لابشرطى در كليات خمس را از احكام خارجى ماهيت مى داند و آن را به وجود و احكام وجود ارجاع مى دهد. همچنين در نگاه وجودى او، سنخ صورت و فصل اخير از سنخ ماهيات نوع و جنسى كاملاً جداست و اين دو داخل در ذات ماهيت نيستند.

كليدواژه ها: صدرالمتألهين، منطق وجودى، جنس، فصل، ماده، صورت، تركيب اتحادى.

سال يازدهم، شماره سوم ، بهار 1393

غلامحسين رحيمى : استاد مهندسى مكانيك دانشگاه تربيت مدرس.  rahimi_gh@modares.ac.ir

دريافت: 19/3/92               پذيرش: 14/10/92

چكيده

در اين مقاله ماده به منزله موضوعى مشترك براى علم و فلسفه، كانون بررسى و تحليل قرار مى گيرد. در اين مسير، نخست به آراى برخى از فلاسفه و صاحب نظران متقدم و متأخر درباره ماده اشاره، و سپس ماده در مفاهيم ماده اوليه، ماده ثانويه و ماده تجربى و نسبت آنها با يكديگر تحليل مى شود. مفهوم ماده در فلسفه اسلامى طى سده هاى متمادى تغييرى نكرده و يافته هاى شگرف علمى در اين باره، فيلسوفان مسلمان را متأثر و به روز نساخته است. در نتيجه اين تعاريف هيچ گونه ربط و نسبتى با ماده مورد مطالعه علوم تجربى ندارد. در اين مقاله نشان داده مى شود كه چنانچه از منظر جديدترى به ماده در فلسفه اسلامى بنگريم، مى توانيم ارتباط مناسبى ميان ماده برهانى در فلسفه اسلامى و ماده تجربى در دانش جديد بيابيم.

كليدواژه ‏ها: ماده، هيولا، صورت، حكمت سينوى، جرم، انرژى، جسم.
 

بررسي جوهرشناختي ماده و انرژي در فلسفه

رحيم قرباني

چكيده

مسئله هم‌‌ارزي جرم انرژي، كه از نسبيت خاص اينشتين در سال 1905 ميلادي آغاز شد، يك قرن است كه محافل علمي دنيا را به خود مشغول ساخته است. نقطه‌‌نظرهاي پراكنده‌‌اي كه از سوي غالب دانشمندانِ فيلسوف ارائه شده، چالش‌‌ها و پيچيدگي‌‌هاي اين موضوع را به طور جدّي بيشتر كرده است. از همان ابتدا، دو زمينه از پيام‌‌ها و اشارات نسبيت خاص مورد بررسي فلسفي قرار گرفتند: يكي تحليل دقيق فلسفي معادله هم‌‌ارزي كه چه نوع پيام‌‌هاي معرفت‌‌شناختي و هستي‌‌شناختي دارد؟ و ديگري جوهريت و عدم جوهريت هستي‌‌شناسانه انرژي. اما هيچ فيلسوف و فيزيكداني تاكنون نتوانسته است پاسخي قطعي و علمي به اين دو سؤال بدهد؛ پاسخي كه شامل يك نظام منطقي، جهان‌‌شناختي و فلسفي فيزيكي بوده، براي توصيف و تبيين انرژي به كار آيد.

در اين نوشتار، به طبقه‌‌بندي اجمالي و جامعِ نظراتِ مطرح شده از سوي فلاسفه اسلامي و غربي اشاره شده است.

كليد واژه‌‌ها

جوهر، عرض، مقولات عشر، ماده، انرژي، هستي‌‌شناختي، معادله هم‌‌ارزي