سال يازدهم، شماره اول، پاييز 1392، 127ـ155

 اصغر پوربهرامى¹

رضا اكبريان²

محمد سعيدى مهر³

على افضلى⁴

چكيده

چهار نظريه براى بحث در باب لزوم تمايز يا عدم تمايز مواد ثلاث در منطق و فلسفه مطرح شده كه برخى اساسا هرگونه تمايزى را براى مواد ثلاث انكار، و برخى ديگر حيطه هاى كاربرد مواد ثلاث را تعيين مى كنند. گروه سوم نيز اين تمايز را لازم دانسته، معيارى پيشنهاد مى كنند. اين مقاله درصدد است كه با طرح نظريه پنجم، براى حل دو مسئله راهى بجويد: نخست آنكه چرا بايد ميان مواد ثلاث در منطق و وجوب و امكان در فلسفه تمايزى قايل شد؟ دوم آنكه معيار اين تمايز در منطق و فلسفه چيست؟ در پاسخ به مسئله نخست آمده است كه بر برهان هاى مابعدالطبيعى مانند برهان وجودى، وجوب و امكان و صديقين اشكال هاى مهمى ازجمله اشكال هاى هيوم و كانت وارد شده است. راه رهايى از اين اشكال ها تمايز مواد ثلاث منطقى از وجوب و امكان فلسفى است. در پاسخ به مسئله دوم اثبات شده است كه معيار مواد ثلاث در منطق بدين صورت است كه هر قضيه اى كه محمول آن ذات يا يكى از ذاتيات يا يكى از لوازم ذات موضوع آن باشد، واجب است. هر قضيه اى كه محمول آن نقيض ذات يا نقيض يكى از ذاتيات يا نقيض يكى از لوازم ذات موضوع آن باشد، ممتنع است؛ و هر قضيه اى كه محمول آن امرى غير از ذات و نقيض ذات و غير از يكى از ذاتيات و نقيض يكى از ذاتيات باشد يا غير از يكى از لوازم ذات و نقيض يكى از لوازم ذات موضوع باشد، ممكن است؛ اما معيار وجوب و امكان در فلسفه، بى نيازى از علت براى وجوب، و نيازمندى به علت براى امكان دانسته شده است. ازآنجاكه تحليل فلاسفه از عليت متفاوت است، در اين بحث تحليل ابن سينا و صدرالمتألهين در باب اين معيار تمايز بررسى شده است.

كليدواژه ها: وجوب، امكان، مواد ثلاث، برهان صديقين، عليت، توماس آكوئينى، ابن سينا، صدرالمتألهين، هيوم، كانت، دكارت، آنسلم.

سال هفتم، شماره سوم، بهار 1389، 133ـ158

محمّد سعيدى‏مهر1

چكيده

بحث درباره مواد ثلاث (وجوب، امكان و امتناع) و گزاره‏هاى موجّه، هم در منطق و هم در فلسفه مطرح است. منطق‏دانان مسلمان در آثار منطقى خويش، اغلب ضمن بحث درباره اقسام گزاره‏ها، گزاره‏هاى حملى را به گزاره‏هاى موجّه و غيرموجّه (مطلق) تقسيم، و سپس اقسام و احكام گزاره‏هاى موجّه را به تفصيل بررسى مى‏كنند. فيلسوفان نيز مفاهيم يا ماهيات را به سه دسته واجب‏الوجود، ممكن‏الوجود و ممتنع‏الوجود تقسيم، و درباره احكام فلسفى هريك بحث مى‏كنند. اكنون اين مسئله درخور طرح است كه چه تفاوتى ميان معناى منطقى و معناى فلسفى مواد و جهات هست و آيا اين بحث اصالتا بحثى فلسفى است يا منطقى؟ انديشمندان مسلمان در پاسخ به اين مسئله، دست‏كم سه ديدگاه را مطرح كرده‏اند كه به ترتيب عبارت‏اند از: 1. تمايز معنايى؛ 2. وحدت معنايى و اختلاف حيطه‏اى؛ 3. وحدت معنايى و تساوى حيطه‏اى.

در اين مقاله پس از طرح و نقد دو ديدگاه نخست، ديدگاه سوم به منزله رأى مختار ملّاصدرا بررسى مى‏شود. يكى از پيامدهاى اين ديدگاه آن است كه بحث درباره مواد و جهات، اصالتا بحثى فلسفى است، نه منطقى، و اگر در منطق درباره آن بحث شود استطرادى است. در بخش ديگر مقاله، ديدگاه سوم نيز نقد، و نشان داده مى‏شود كه اين ديدگاه با چالش‏هايى روبه‏روست؛ براى نمونه، لزوم اختصاص موجّهات به اقسام ويژه‏اى از گزاره‏هاى حملى. در پايان ديدگاه چهارمى به اختصار پيشنهاد مى‏شود كه بر پايه آن، تمايز معنايى ميان جهات منطقى و جهات فلسفى بنابر تمايز ميان جهات راجع به صدق و جهات راجع به وجود تبيين مى‏شود.

كليدواژه‏ها: مواد ثلاث، جهت، گزاره موجّه، وجود رابط، صدق، ملّاصدرا.

كثرت تشكيكي سازگار با وحدت شخصي

چكيده

يكي از دغدغه‌هاي فلسفي در عرفان و حكمت متعاليه، مسئله «وحدت وجود» است. عرفا قايل به وحدت شخصي وجود هستند، در حالي كه در فلسفه و بخصوص در حكمت متعاليه، كثرت وجود بديهي يا قريب به بديهي تلقّي شده است. شاه‌كار صدرالمتألّهين «اصالت وجود» است كه از تحليل آن، تشكيك وجود و عين‌الربط بودن معلول نسبت به علت فاعلي استنتاج مي‌شود و از اين رهگذر، وي گامي به سوي وحدت شخصي وجود برداشته و به مدعاي عرفا نزديك شده، بلكه حتي آن را برهاني كرده است. اين مقاله به بررسي اين مسئله مي‌پردازد كه وحدت شخصي وجود از منظر ملّاصدرا با تشكيك وجود سازگاري دارد و نمي‌توان وجود غير واجب بالذات را نفي كرد و به كلي آن را هيچ و پوچ دانست.

كليد واژه‌ها:

اصالت وجود، وحدت وجود، تشكيك وجود، وجوب ذاتي، مواد ثلاث، امكان ماهوي، امكان فقري، امتناع.

اصالت وجود سازگار با كثرت تشكيكي

عسكري‌سليماني‌اميري

چكيده

اصالت وجود يكي از مباحث مهم فلسفي است كه از زمان صدرالمتألهين به‌جد در كتب فلسفي مطرح شده است. مي‌توان گفت اين اصل ستون فقرات حكمت متعاليه را تشكيل مي‌دهد، و ديگر اصول حكمت متعاليه از آن نشئت مي‌گيرند. بحثي كه در پيش‌روي داريم، لازمه اصالت وجود از نظر وجوب وجود و وحدت آن است. آيا با پذيرش اصالت وجود بايد به وجوب وجود و وحدت شخصي آن بدون هرگونه شائبة كثرتي ملتزم شد؟ از نظر صدرالمتألهين اصالت وجود به‌تنهايي نافي امكان و كثرت وجودي نيست. اما در مقابل، ادعا شده كه اصالت وجود با وجوب وجود ملازم است و لازمه آن اين است كه كثرت از امور مجازي است.

كليدواژه‌ها: اصالت وجود، وحدت شخصي وجود، كثرت تشكيكي وجود، وجوب وجود، مواد ثلاث، وجوب، امكان و امتناع.