تشكيك خاصى وجود

فصل نامه اى علمى ـ پژوهشى در زمينه علوم فلسفى بهار 1395

مرتضى رضائى / استاديار مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى قدس سره   Mrezaeeh50@gmail.com

دريافت: 29/11/93                    پذيرش: 13/7/94

چكيده

نظريه وحدت شخصى وجود كه تبارى عرفانى دارد، مقبول صدرالمتألهين افتاده و در نظام فلسفى او به كار گرفته شده است. در پرتو اين نظريه، بسيارى مباحث هستى شناختى توضيح و تبيين ويژه اى پيدا مى كنند. به هر روى، پس از تصوير اين نظريه، نخستين مسئله اثبات درستى اين نوع نگاه به هستى است. عارفان، صدرالمتألهين و نيز برخى پيروان او، ادله اى بر اثبات وحدت وجود ارائه كرده اند؛ ولى صرف نظر از تمام بودن يا تمام نبودن ادله ديگران، آنچه در اين نوشتار طرح و بررسى مى شود، صرفا براهين صدرالمتألهين بر وحدت شخصى وجود است. به نظر مى رسد مى توان در هريك از ادله او بر مدعا خدشه كرد. به همين سبب ـ در فضاى بحث فلسفى ـ هيچ يك از ادله وى بر وحدت شخصى وجود، تمام نيست.

كليدواژه ها: وحدت شخصى وجود، وجود رابط، تشكيك خاصى، اضافه اشراقى، عليت.

سال يازدهم، شماره اول، پاييز 1392، 39ـ61

مرتضى رضائى¹

چكيده

نظريه تشكيك خاصى وجود، يكى از پايه هاى اصلى حكمت متعاليه است. اين نظريه، در برخى نوشته ها، به شكل صحيحى تبيين نشده است؛ ازاين رو، مطالعه دوباره آن مى تواند تصويرى مقبول تر از آن به دست دهد. مطابق اين پژوهش، مباحثى چون «اشتراك معنوى» و «مشكك بودن» مفهوم وجود، «اصالت وجود» و «بساطت وجود» ازجمله مبانى اين نظريه اند؛ چنان كه وحدت و كثرت حقيقى موجودات و عين يكديگر بودن وحدت و كثرت وجود، از مؤلفه هاى آن به شمار مى آيند. بر پايه اين نظريه، تمام مراتب هستى را، به رغم كثرت و اختلاف آنها، مى توان واحدى شخصى، سارى و پيوسته دانست كه از بالاترين مرتبه وجود (واجب الوجود بالذات) تا پايين ترين مرتبه آن (هيولاى اولى) كشيده شده است. به اين ترتيب حقيقت واحده و شخصى وجود، در عين وحدت و بساطتش متكثر، و داراى مراتب طولى و عرضى است. به نظر مى رسد نظريه تشكيك خاصى صدرالمتألهين، متفاوت با نظريه وحدت شخصى ايشان است و مى توان تفاوت هايى را ميان آن دو قايل شد.

كليدواژه ها: تشكيك خاصى وجود، وحدت شخصى وجود، وحدت سريانى، وحدت اطلاقى، نفس رحمانى، مطلق لابشرط مقسمى، مطلق لابشرط قسمى.

سال دهم، شماره اول، پاييز 1391 ـ 11ـ39

مرتضى رضائى^*

چكيده

داشتن تصويرى روشن از حقيقت آفرينش، هم دركى صحيح از چگونگى ارتباط انسان با آفريدگارش به دست مى دهد و هم مى تواند زمينه بندگى بهتر در برابر او را فراهم آورد. با عنايت به جامعيت فلسفه ملّاصدرا، پرسش اين است كه وى چه تصويرى از حقيقت آفرينش ارائه مى دهد؟ آنچه از مطالعه آثار ملّاصدرا به دست مى آيد اين است كه وى، در پرتو نظريه وحدت شخصى وجود، آفرينش را در قالب نظريه «تجلى» تصوير مى كند. برپايه اين تصوير، وجود مطلق، كه داراى همه كمالات وجودى است، مخلوقات را با فرايند تنزل و تجلى پديد مى آورد. آنچه در جريان تجلى و ظهور روى مى دهد، ظاهر شدن صفات و كمالات پنهان وجود مطلق است؛ مطلقى كه خود در دل تعينات و ظهورات حضور دارد؛ ولى ذات مطلقى كه تعينى را پذيرفته، و از مقام اطلاق و بى تعينى تنزل يافته است. به اين ترتيب حقيقت آفرينش، در نگاه ملّاصدرا، چيزى جز مقيد و متعين شدن ذات يگانه و مطلق الهى نيست، و مخلوقات، تعينات همان وجود مطلق به شمار مى آيند. البته خداى سبحان عين ذات هيچ مخلوقى نيست و هيچ مخلوقى نيز عين ذات خداوند شمرده نمى شود.

كليدواژه ها: آفرينش (خلقت)، تشكيك خاصى وجود، وجود رابط، وحدت شخصى وجود، تجلى و تشأن.